تأملّی بر کتاب هنر مدرن اروپای غربی. از بالتیک تا بالتیکان.
استیون . ا. منس باخ 1890-1939
تام سندکویست
به ترجمه رباب محب

«آوانگارد اروپای شرقی»

تأملّی بر کتاب هنر مدرن اروپای غربی. از بالتیک تا بالتیکان. استیون . ا. منس باخ 1890-1939                  

تام سندکویست[1]

ترجمه: رباب محب

یک پای تاریخ هنر می­لنگد. کافی­ست دفاتر را ورق بزنیم و چشمان کور هنر آوانگارد را در پشت دیوارهای آهنین کمونیسم ببینیم. آن­­جا اروپای مرکزی و با لتیکان از نظر پنهان ماند تا اروپای شرقی و کشورهایی نظیر اکراینا، روسیه سفید و رومانی جایی برای ابراز وجود نداشته­باشند. البته صرف نظر از آوانگارد روسیه که به لطف زحمات بی­اجر کمیلا گری[2]؛ تاریخ­نویس (در رشته هنر) انگلیسی در اوایل 1960 به ثبت رسید. اثر کمیلا گری این روزهاهمپایه­ای در تاریخ هنر یافته­است.

تا پیش از انتشار کتاب با ارزش«هنر مدرن اروپای غربی / از بالتیک تا بالتیکان 1890-1939» اثراستیون . ا. منس باخ تارخ نویس امریکایی (در رشته هنر) نامی از هنر اروپای شرقی نیست. چرا؟

پراگ، زاگرب، بلگراد، بوداپست و بوخارست در سال­های بینابینی دو جنگ جهانی اول و دوم مرکز تجمع گروه­های آوانگارد بود و ما نمی­دانستیم. چرا؟

چرا به ما اجازه ندادند تا بدانیم سمبل­های ادبی اروپای مرکزی آن سال­ها الهامبخش کوپکای نقاش بود؟

چرا به ما اجازه ندادند تا بدانیم کندی اسکای[3] دوران تحصیلات خود را در رشته­ی هنر، در مدرسه­ی عالی هنر آنتون ازبه واقع در بوهمن/مونچن[4] گذراند؟ و چرا به ما اجازه ندادند تا بدانیم مانیفست فوتوریسم مارینتس اوّلین بار و همزمان در سال 1909 در دو مجله دموکرسیا در کراوی­یوا [5](رومانی) و فیگارو[6] (پاریس) به چاپ رسید؟ شاید بدا­ن­روی که آوانگارد رومانی الهامبخش آوانگارد اروپا بود؟

به اعتقاد منس باخ  ناسیونالیزم و رهایی از سلطه­ی دولت عثمانی در پایان قرن نوزدهم و از سوی دیگر ازهمپاشی هابسبورگو روسیه در طی جنگ جهانی  اوّل -  دو وجه مشخصه و مشترک اروپای مرکزی و اروپای شرقی آن سال­هاست. این دو وجه در اذهان عمومی به­ دو سؤال مبدّل گشته­است: تفاوت ملّت ما با سایر ملل چیست؟ آیا ما به همان اندازه مدرن هستیم که مابقی اروپا؟ مقابله­ی این دو پرسش در کشور رومانی از جنس دیگری بود. در آن­جا آوانگارد یهودی نمی­خواست از ابزار ناسیونالیستی که اغلب ضد فرهنگ و سیاست یهود بود- بهره برد. امّا در دیگر کشورهای اروپای شرقی از جمله در جمهوری چک - موج ناسیونالیسم به طرز روزافزونی رشد می­کرد.

همزمان با سست شدن پایه­های روسیه تزاری، بسیاری از هنرمندان رادیکال پراگ به خود به چشم رهبر ناسیونالیسم می­نگریستند. از سوی دیگر پایه­گذار فرهنگ این ملل مدرنیزم جهانی بود و نه فرهنگ­های قومی­. در سال 1910 بسیاری از هنرمندان اروپای شرقی برای تحصیل و آموختن کوبیسم به پاریس مهاجرت کردند. این مهاجران علاوه بر کوبیسم امکان آشنایی با اکسپرسیونیسم را در استورم (برلین) نیز یافتند. یکی از دلایل انتخاب پاریس به عنوان کشور میزبان –شاید شهرت آن­روز کوکای ناسیونالیست باشد.

گروه توریدوسینی یکی دیگر از گروه­های رادیکال پراگ بود که شاید بیش از هر گروهی از افکار و نظرات رادیکالیزه متأثر بود. این گروه به رهبری ژوزف کاپک، کارل تیگه ووسلاو اسپلا[7] پس از به کار آمدن جمهودی فدرال در اکتبر 1918شروع به فعالیت کرد. پس از آن گروه­های دیگری به عرصه آمدند. از آن میان می­توان از گروه دوتسیل نام برد که متشکل بود از نقاشان، روزنامه نگاران، نویسندگان، موسیقیدانان و هنرپپشگان. این گروه شدیدأ از کوبیسم و ساختگرایی متأثر بود. این تأثیرپذیری در روند خود به توّلد دو نوع شعر انجامید: شعر تصویری که به دادایسم نزدیکی داشت و پایگاه­اش رومانی بود.  شعرسمبولیک که عمدتأ درمجله آوانگارد اچ پی[8] منتشر می­شد.

در اکتبر 1920 به لطف کنفرانسارتگار تب پراگ به یوگسلاوی هم سرایت کرد. ارتگار دادایی که با دادایست­های پاریسی و آلمانی در ارتباط بود توسط دراگان الکسیک[9] رهبری می­شد. وی چندی بعد گروه مستقل دادایی زاگرب را پایه نهاد.

متون دادایی در مجموعه آثاری چون دادا تنک و دادا جاز [10](1922) و با آثاری از دادایست­هایی چون هویلسن بک، سویتر و تریستان تزارا به چاپ رسید. الکسیک مدّت مدیدی با جنبش زِنیت[11] زاگرب همکاری داشت. و این دلیل محکمی بر تأثیرگذاری نویسندگان بر مدرنیسم بالکان است. مجله­ی «زنیت» -که به ضدِّ مذهب، ضدِّ آکادمی دانشگاه، ضدِّ بورژوا و ضدّ سنّت شهرت داشت–به عنوان نقطه عطفی در آوانگارد بالکان، توسط جنبش کروات و یوگسلاوی امروزی منتشر می­شد.

مجارستان محل شکوفایی هنر کمونیستی و سوسیالیستی بود. هنرمندان مجاری که با بلاکان (جمهوری روسی –مجاری 1918/1919 ) همکاری می­کردند به مرور با اکتیویست­های ضدِّ بورژوا آشنا شدند و از آنان تأثیر پذیرفتند. در سال 1910 هنرمندان مجاهد و پیشرو رسمأ به تعریف هنر خوب و متعهد پرداختند. بنا به عقیده­ی اینان هنر خوب و ماندنی باید سیاسی باشد و در عین حال از اکسپرسیونیسم، کوبیسم و فوتوریسم هم مایه بگیرد.

 گروه نوتوریستی لایوسکا مجله­ی «ما» را منتشر می­کرد. این مجله موّفق به جلب بسیاری از هنرمندان و نویسندگان مجاری شد. هرچه قدرت روسیه و هابسبورگ کمرنگ­تر می­شد آثار اکتیویست­های «ما» به نفع سوسیالیزم پُررنگ و پر رنگ­تر می­شد. بسیاری از اکتیویست­ها با شرکت در انقلاب اکتبر 1918 (کریسانتموم) به کمونیست­ها یاری رساندند. درست در همان روزهایی­که کمونیست­ها شعار دیکتاتوری کارگری سر داده­بودند، جرج لوکاس[12] برای روشنفکران آوانگارد از جمهوری شوروی داد سخن می­داد، تا آن­جا که هنرمندان روشنفکرانی چونلَخوس کساک[13] به طراحی آفیش­های دستگاه قدرت پرداختند. افزایش کمک و پشتیبانی هنرمندان رادیکال به بلاکان و لوکاس باعث شد که هنرمندان پیشرو و آوانگاردی چون کساک راهشان را  از سیاست جدا کنند. عقب­نشینی کساک از سیاست ربطی به آمال و آرزوهای وی در مورد هنر آوانگارد نداشت. بل او اساسأ با قدرت و قدرتمندان مخالف بود و خواستار رهایی همه جانبه و تمام و کمال هنر. در این بحبوبه دولت برای جلب ناسیونالیست­ها به تشویق وطن­پرستان مجاری پرداخت. آوانگارد جهانی توّجه بسیاری از هنرمندان را به خود جلب کرد. در این راستا آوانگارد مجاری به سرنوشت غریبی دچار شد. کمونیست­ها سربازان رومانی را که با کمک قدرت مرکزی تا نزدیکی بوداپست پیشروی کرده­بودند وادار به تسلیم کردند. ترور سفید دوران میکلوس هورتی[14] نیز آغاز گردید و در نتیجه بسیاری از هنرمندان آوانگارد مجبور به ترک وطن و زندگی در تبعید شدند. اغلب هنرمندان مهاجر، از جملهلاسزلو موهولی[15] وین و برلین را به عنوان وطن دوّم برگزیدند. آنان برای یافتن راه رهایی هنر از سطله­ی قدرت و تحقق اندیشه­های سوسیالیستی جلساتی ترتیب دادند.  

در سال 1920 جمعی از هنرمندان تبعیدی به بوداپست بازگشتند و با فضای تازه و بیگانه­ای روبه­رو شدند. اینک لَخوس کساک طراح آفیش­های تبلیغاتی شرکت ایتالیایی«مادیانو» –فروشنده­ی کاغذ سیگار شده­بود. و او تنها مشتی از خیل این نمونه­هاست.

و شاید حق بااستیون . ا. منس باخ که: «مدرنیسم در اروپای صنعتی، ساختگرایی در روسیه تزاری، کوبو –اکسپرسیونیسم در هابسبورگ، بوهم و دادایسم در شاهنشاهی رومانی بوجود آمد»؟ به هر حال نظرات منس­باخ دریچه­ای­ست باز بر روی پژوهشات تازه. شیفته­گی هنرمندان به هر آن­چه که غیر عقلانی­ست، مهمل­گویی­های شاعرانه اروپای شرقی و آوانگارد، و این حقیقت که بسیاری از هنرمندان آوانگارد آن دوره متعلّق به جامعه و فرهنگ یهودی هستند؛ فرهنگی­که آنان را به سوی ازهم­پاشی و تخریب هر ساختی راه می نمود، از جمله وجوه مشخصه­ی این­دوره است. این مسئله فقط مختص هنر نقاشی و شعر نبود، بل در تمام زمینه­های فرهنگی از جمله در صحنه­ی تأتر نیز نمودی بارز داشت. تأتر یهود در رومانی در سال 1800 توسط ایسا پایه­گذاری شد. تأتر نقطه­ی اوج خود را در مسکو تجربه کرد.

آوانگارد رومانی به فرهنگ یهود تعلّق داشت. امّا در لهستان هنرمندان یهودی به ارائه­ی فرهنگ خود نپرداختند، بلکه در همجواری گروه­های پیشرو ورشو، کیو، برلین، پاریس و نیویورک، گروه جانگ ایدیسز[16] را تشکیل دادند. از دیدگاه هنری این گروه به اکسپرسیونیسم آلمان و اتریش نزدیک بود، امّا از داستان­های یهودی مارک چگال[17] نیز بی­تأثیر نبود. گروه جانگ چگال فاقد مانیفست بود، ولی مقالات بسیاری از این گروه به جا مانده­است که حکایت دارد از اهمیّت و نقش آنان در تاریخ آینده­ی پیکرنگاری یهود.

اینک باید پرسید سوئدی­ها چه وقت شاهد نمایشگاهی از هنر اروپای شرقی خواهند شد؟ کی تدریس تاریخ هنر در دانشگاه­ها –بر طبق شواهد موجود بازسازی خواهد شد؟ آیا میخایل دراگانسکو[18] سر دبیر مجله­ی فوتوریستی دموکراتیا در سال 1909 پاسخ ما را نداده­است؟

«باید طوری کار کنیم که انگار تب داریم. و تب داریم زیرا که باید کارکنیم.»

  این مقاله به تاریخ یازده ماه می سال دوهزار میلادی در روزنامه­ی رسمی سوئد منتشر شده­است.

تام (توم سندکویست) متوّلد 18 ژانویه 1954 در بورگو[19]، نویسنده­ی سوئدی-فنلاندی و استاد دانشگاه در رشته­ی هنر و  تاریخ هنر است.