چیستیِ شعر چندصدایی
یادداشتی بر "حافظه و دیگری"اثری از احسام سلطانی
امیرحسین بریمانی

 چیستیِ شعر چندصدایی

یادداشتی بر "حافظه و دیگری"اثری از احسام سلطانی

- امیرحسین بریمانی :

  شعر پلی‎فونیک و مونوفونیک یا اصطلاحا تک‎صدایی و چندصدایی در دو دهه‎ی اخیر، ابژه‎ی نقادی ادبی بوده‎اند که چنین رویکردی البته بیشتر در نقش دستاویزی برای تخریب یا ستایش آثار کاربرد داشته و صرفا همچون برچسبی تقلیل‎گرایانه به کار برده شده است. این امر، دلیلی جز عدم مفهوم پردازی دقیق  چیستیِ شعر "چندصدایی" ندارد. از مصداق های چنین بدخوانی ای از رویکرد مذبور، می توان به این اشاره کرد که منتقدان در دهه‎ی اخیر، زیر لوای الگوی گفتگوییِ باختین، به اشعار ساده و درجه چندم،  برچسب "تک‎صدایی" اعطا می کنند و علت ضعف آثار را تنها در تک صدایی‎بودگی متن جستجو می‎کنند. حال ابتدا باید باور رایج منتقدان راجع‎به چیستیِ چند صدایی را مورد انکار قرار داد تا راه‎های تازه، به ناچار رخ نمایند. شعر چندصدایی، ارتباط مستقیمی به گفتگوی چند شخص در شعر ندارد! تنها در صورتی شکل‎گیریِ گفتگو شعر را چندصدایی خواهد کرد که هرکدام از شخصیت‎ها، نظام ایدئولوژیک متمایزی داشته باشند و مهم‎تر اینکه نیت مولف برای برتری دادن گفتمانی به گفتمان دیگر، یکی از طرفین را بازنده اعلام نکند! درواقع گفتگویی خصیصه‎ی چندصدایی را به شعر می‎بخشد که در پایان آن، معنی واحدی تولید نگردد و همچنین سیاست متن، سیاست برتریت‎زدایی از گفتمان‎های مختلف و باور به هرمنوتیک باشد. با این رویکرد، "شکستن در چهارده قطعه ی نو برای رؤیا و عروسی و مرگ" از رضا براهنی چندصدایی تلقی نخواهد شد چراکه در آن، سنت در شکل منفی و سیاستگذاری شده‎ای رخ می‎نماید و واضحا چون نیروی بازدارنده جلوه می‎کند. حال اینکه "شکستن در چهارده قطعه ی نو برای رؤیا و عروسی و مرگ"، شعری پلی‎فونیک است، شکی وارد نیست اما مسئله‎ی اصلی بر سر اتخاذ رویکرد صحیح برای شناسایی این امر است. در این میان نکته‎ای که همواره چون نیروی مانعی دهان بازمی‎کند، این است که بدین طریق آیا شعر چندصدایی ممکن خواهد بود؟ در رویکردهای مختلف، چندصدایی بودنِ متن به راحتی نقض می‎شود چراکه همواره به طریقی می‎توان چندصدایی بودگی یک شعر را مورد تردید قرار داد و این اتفاق تا آنجا ادامه می‎یابد که  گمان خواهیم برد چیزی به اسم شعری پلی‎فونیک عملا ممکن نیست! پس برای رسیدن به قطعیت در مسئله، باید جزئی‎نگری را کنار گذاشت و رویکردی به غیر از رویکرد اتخاذی را مورد فراموشی قرار داد! در رویکردی کلی‎نگرانه، قادر خواهیم بود طرف دومی که تناقض ایجاد می‎کند را طرد کنیم و روایتی منحصر به فرد بدست دهیم.

  احسام سلطانی در کتاب "حافظه و دیگری" شاید برای نخستین بار دست به نظریه پردازی مفهوم چندصدایی می‎زند و رویکردی زمان‎مند را در بررسی پلی‎فونیک بودگی متن ارائه می‎کند: بازشناسی نوع جدیدی از گفتگو. گفتگویی که سلطانی بازتعریف می‏کند، گفتگو میان زمان‎های مختلف است. جامعه ما همواره درگیر گذشته (امر تاریخی) بوده و آینده را این همان با گذشته تلقی می‎کند و اساسا چیزی به نام "انتقال تجربه"و همچنین "نوستالژی"نیز از نتایج همین رویکرد است. استبداد آثار ادبی در ارائه معنا با ورود یک دیگریِ مستقل به متنیت، منحط خواهد شد و در مثالی که سلطانی ارائه می‎کند، دیگری، آینده است؛ آینده‎ای که در برابر گذشته می‎ایستد و بازدارندگی ذهنیت سادیستیک گذشته‎نگر را نفی می‎کند. به طور کلی این کتاب به نقش حافظه در شعر معاصر میپردازد و چگونگی نخستین ورود دیگری را به شعر فارسی مشخص می‎کند.