نگاهی به کتاب «مرشد و مارگاریتا» اثر میخاییل بولگاکف
سجاد میشخاص

نگاهی به کتاب «مرشد و مارگاریتا» اثر میخاییل بولگاکف

نوشته ی سجاد میشخاص

مرشد، مسیح زمان خود می شود.

در ابتدای داستان برلیوز سردبیر و بزدومنی شاعر در مورد مسیح صحبت می کنند. آنها اعتقاد دارند که مسیح وجود خارجی نداشته است. اما در این میان ابلیس ظاهر می شود و به حمایت از مسیح می پردازد. اگر بپذیریم که ابلیس نماد استالین است، و با توجه به اینکه کمونیست ها مخالف دین بودند، حمایت ابلیس به عنوان نماد ضد خدا بودن از مسیح که نمادی الهی است، عجیب می نماید. حتی اگر به نماد بودن افراد کاری نداشته باشیم، باز این سوال پیش می آید که واقعا چرا ابلیس باید از مسیح دفاع کند؟ مسیح در زمانی که برلیوز و بزدومنی در حال صحبت کردن هستند، نماد سنت است. به عبارتی نماد افکار پذیرفته شده است که اکثریت آن را بی کم و کاست قبول دارند و تغییر آن برایشان ناخوشایند است چرا که در غیر اینصورت بایستی بیاندیشند و همانطور که آلبرت اینشتین اشاره کرده ، اندیشیدن سخت ترین کار دنیا برای مردم است. و در نقطه مقابل، سردبیر و شاعر داستان ما نماد مدرنیته هستند که می خواهند افکار تثبیت شده را به چالش بکشند. فارغ از محق بودن انها در داستان وجود مسیح، امکان ابراز عقیده برای آنها مهم است. در واقع اگر فضای بازی برای ابراز عقیده وجود داشت، در صورت محق بودن طرفداران سنت، خیلی هم به ضرر آنها نمی شد. برعکس می توانستند با بیان دلائل قانع کننده ی خود، خط بطلانی بر ادعای سردبیر و شاعر بکشند. اما ابلیس این را نمی خواهد. اصلا وجود یا عدم وجود مسیح برایش مسئله نیست. ابلیس می خواهد حکمرانی کند و این با وجود مردمی که فکر نمی کنند بسیار راحت تر است. در واقع اگر بحث بین برلیوز و شاعر از یک طرف و طرفداران مسیح از طرف دیگر صورت پذیرد، مردم باید انتخاب کنند که حق با کیست؟ و در این صورت انها نیاز به اندیشیدن دارند. با انجام این کار فردا نوبت خود ابلیس می شود چرا که مردم یاد گرفته اند بیاندیشند. مردم مطالبه گر می شوند و هر حرف راست یا ناراستی را به راحتی نمی پذیرند. تصور کنید کنترل چنین مردم «چموشی» چقدر مشکل می نماید.
اما مرشد خود به مانند برلیوز قربانی ابلیس زمان خود می شود. مرشد به طبقه روشنفکر جامعه تعلق دارد. او می-خواهد فضای گفتگو را باز کند اما نمی تواند. پس رو به تألیف چنین اثر ارزنده ای می آورد. تشابه سرنوشت مرشد و مسیح یک پارادوکس را در ذهن ایجاد می کند. مرشد نماد روشنفکری و مسیح نماد سنت است ولی سرنوشت هر دو یکی است. در واقع مسیح در زمان خودش نماد مدرنیته و روشنگری بوده است و آنها که او را مصلوب کردن نماد سنت آن جامعه بودند. و حال کسانی که به صورت متعصبانه به افکار مسیح چسبیده اند، یا به آن اعتقاد ندارند و تظاهر به باور داشتن می کنند (مانند ابلیس) چرا که منعفت آنها چنین اقتضا می کند و یا اینکه با تعصب بی جای خود راه را بر روی هر گونه امکان گفتگو می بندند و این به نظر چیزی بوده که مسیح با آن مبارزه کرده است. پس یک پدیده (مثلا مسیحیت) به خودی خود زاییده تفکرات متعصبانه نیست و این رویکرد بقیه در قبال آنها است که باعث سمت و سو گرفتن تفکرات می¬شود. در اینجا به نظر آنچه که مسیح می گوید مورد نظر نویسنده نیست. برعکس به نظر می رسد که نویسنده به باز بودن فضای گفتگو اصرار دارد. فارغ از اینکه سنت و یا مدرنیته چه می گویند، ما نیاز مبرم به گفتگو داریم. در واقع مرشد نمی گوید حرف من را تأیید کنید بلکه حتی در جایی از داستان، منصفانه از مزیت تاریکی زمان خود سخن به میان می آورد. آنجا که مدرنیته دیروز و سنت امروز حواری خود متا را به سراغ ابلیس می فرستد تا مرشد را به آرامش برساند (و در واقع چه آرامشی برای متفکری که از نیاندیشیدن دیگران در رنج است بهتر از مرگ است؟) متا با حالتی غضبناک در ابلیس می-نگرد و آنجا ابلیس غضب آلود خطاب به متا می گوید تو یک احمق هستی چرا که به اهمیت تاریکی واقف نیستی. با بودن تاریکی است که نور زیبا به نظر می رسد و برای برقراری نور مطلق در زمین بایستی تمام اشیا را از بین برد تا سایه ای نباشد و همه جا نور باشد و تنها نور آیا تنها این را می خواهی؟ نابودی کل دنیا؟  در واقع بولگاکف اعتراف می کند که خلق شدن اثری زیبا و بدیع به مانند «مرشد و مارگاریتا» نتیجه فضای تاریک جامعه است. شرایط سخت جامعه باعث خلق آثار بدیع می شود. کافیست نگاهی به زمان سعدی و عطار بیندازیم و یا حتی در زمان اخیر شرایط متشنج پیش از جنگ جهانی دوم و حین آن را اگر بررسی اجمالی کنیم می بینیم که در آن موقعیت متفکرانی چون آلبرت اینشتین خلق شدند.
پ ن: میخاییل بولگاکف در کتاب «مرشد و مارگاریتا» خود را به صورت شخصیت مرشد ابراز کرده است.