نگاهی به رمان «آتش زندان» اثر ابراهیم دمشناس
علیرضا فراهانی

زیستن در زبان                        
علیرضا فراهانی
نگاهی به رمان «آتش زندان» اثر ابراهیم دمشناس

رمان «آتش زَندان» ابراهیم دمشناس با حجم تقریبی 800 صفحه ای خود ، خواننده اش را گرم و مشتاق به خواندن تا به انتها نگه می دارد . رمانی که نه زبانی ساده و خوشخوان دارد و نه به لحاظ روایی در زمره روایات متداول و تکراری شهری امروز قرار می گیرد .
اما تجربه ای که برای خود صاحب این قلم در خصوص خوانش این رمان و یافتن ذوقِ به پیش راندنش که از سر اتفاق هر قدر اثر رو به جلو می رود جذابیت صدچندانی نیز می یابد ، این بوده که 50 صفحه نخست رمان را می بایست بسیار پرحوصله و با طمأنینه خواند ؛ از این جهت که تا هم بتوان لحن زبانی راوی را دریافت – که بسیار در پیشبرد خوانش رمان موثر است – و هم در جریان ساخت و شکل گیری شخصیت های اثر قرار گرفت که تعدد و تنوع نام ها در این اثر بسیارند . و این مهم بدین خاطر است که «آتش زَندان» به شکل خاصی دارای «زبان» است و این گزاره با سایر گزینه های بدیهی نظیر خود تفاوت دارد .
منظور از «زبان» داشتن رمان «آتش زندان» تنها به نحوه نوشتار و یا بکارگیری گویش های محلی در اثر معطوف نمی شود که این نیز خود جزءیی از شکل گیری زبان است ؛ بلکه آنچه در این اثر بیش از این مهم است شکل گیری زبانی است که منطبق با ساخت درونی خرده روایت ها ، بوجود می آید . زبانی که به موجودیت بدریخت زبان عامه امروز خود بسنده نمی کند و بنا بر پیشینه ی روایی خود ، به زبان ها و گویش های تاریخی-بومی روی می آورد . همین نکته است که برای خواننده ، حوصله می طلبد . آنچه که به واقع خواننده های رمان امروز را – ولو خواننده های بسیار جدی آن را – با معضل روبرو کرده ، عادت به سهل الوصول بودن زبان های ساده آثار و گاه به ورطه ی زبان هایی است که بیرون از حوزه ی ادبیات در می غلتند .
ابراهیم دمشناس در «آتش زندان» خود نشان می دهد آنچه بعنوان نویسش و خوانش یک رمان محسوب می شود ، تنها چگونگی نوع و تم روایت و نحوه ی جذب ذهنیت مخاطب با اتکا به تکنیک های متداول رمان نویسی نیست . بلکه اثری مهم و حائز اهمیت ماندگاری در طی تاریخ ادبیات داستانی به حساب می آید که باید به سمت ساخت و پرداخت زبان خاصِ روایت و خرده روایات خود حرکت کند و برای جلب توجه در یک دوره ی محدود ، به مخاطبین ساده نگر یا ساده خوانِ زمانه ی خود نیندیشد.
 
نکته ی بسیار مهم دیگر آن که نویسنده در حین نظر داشتن به یک ساختار و فرم کلی در تمامیت اثر خود ، با توجه به پشتوانه ی تجربی خود در عرصه ی ادبیات داستانی ، از ساختارها و فرم های متنوع و گوناگونی در لابلای خرده روایات خود استفاده کرده است . به نوعی خواننده در حرکتی از ساختار و فرمی به ساختار و فرمی دیگر در خرده روایت ها سیر می کند و این خود تجربه ای بی نظیر برای شخص خواننده است . شاید هسته ی اصلی پدیداری این تجربه ، در محوریت قرار داشتن موضوع «سفر» در رمان است . سفری که خود حرکت از نقطه ای به نقطه ای دیگر است . در طول این رمان ما مدام شاهد حرکت کردن شخصیت ها از جایی به جایی دیگر هستیم . سفری که مبدأ اصلی آن عزیمت «رستم» و «اسماعیل» است که از خوزستان به خراسان و در انتها در جهت معکوسش صورت می گیرد . همین جابجایی است که سبب می شود تا نویسنده مجال این را بیابد که ساختارها و فرم های متنوعی را در قالب خرده روایت های اثرش تجربه کند .
نظر داشتن به تاریخ و نیز تاریخ بومی سرزمین خود و استفاده و بکارگیری اسطوره های تاریخ ادبیات فارسی آن هم در شکل و شمایل امروزی شان از دیگر ویژگی هایی است که ابراهیم دمشناس از آنها در محوریت رمانش استفاده کرده است . مبدأ قرار دادن کتاب بزرگی همچون شاهنامه و استفاده از اسطوره های آن در پس زمینه ی زندگی مدرن امروز ، یکی از شاخصه هایی است که «آتش زندان» را در این روزگار به اثری متفاوت تبدیل کرده است . شاخصه ای که اغلب در اکثر آثار بزرگ ادبیات جهان وجود داشته و دارد . از همین رو نام های اسطوره ای ، نقش سازنده ای در شکل گیری این اثر دارند . تسلط ابراهیم دمشناس به پیشینه و اصالت نام ها در تاریخ ادبیات فارسی و استفاده از شکل های متنوع و گاه متفاوت از یک نام در طول اثر موجب شده تا تجربه ی تازه ای پیشِ روی خواننده قرار بگیرد. در این زمینه نقش زن ها و نام هایشان نیز جایگاه خاص تری دارند . این حضور زنها در نقش های متفاوت است که بارها هسته ی اصلی شکل گیری خرده روایت ها و به هم پیوستگی آنها در طول رمان می شود .
و آخرین نکته ای که در این مجال مختصر قصد اشاره به آن را دارم ، دقت کردن خواننده ی جدی به خودِ نام اثر است . «آتش زندان» . کشف چرایی این نام برای این اثر ، خود می تواند قسمت بزرگی از خوانش اثر باشد . شک ندارم که کشف این چرایی هر خواننده ای را به سمت فرهنگ لغات و جستجو در اینترنت خواهد بود . اما آنچه که باید بدان دقت کرد چندوجهی بودن و در ابهام قرار داشتن این عنوان است . مسئله ای که در بطن رمان نیز وجود دارد و بارها هر خواننده ای را به تأمل وا می دارد .