نقد و خوانشی بر رمان "هویت اثر میلان کوندرا"
نوشته ی رویامولاخواه

کتاب هویت نوشته میلان کوندرا، نویسنده ای اهل چک است. در ایران او را بیشتر به خاطر رمان بار هستی می شناسند. کوندرا رمان‌ نویس اندیشمند و نوگرای معاصر، در کشور چک به دنیا آمد. این نویسنده از سال ۱۹۷۵ به فرانسه مهاجرت کرد.
برخی رمان‌ها و کتاب‌های ماندگار او همچون:
    •    جاودانگی
    •    شوخی
    •    بار هستی
    •    هنر رمان
 به زبان فارسی برگردانده و منتشر شده است.
کتاب هویت ، تبیین رابطه ای انسانی است که در فلسفه حضور جنسیت با تعامل دوفرد که محور ارتباط آنها را عاطفه تشکیل داده در این کتاب تصویر می شود.
هویت هر فردی به زعم جنسیت، مجموعه ای است از اندیشه ها، تجربه ها و خاطرات که در کروشه ی عنوان اسم فرد که با آن شناخته می شود، بارگذاری شده است.
چنانچه اگر این اسم را از وی برداریم هم چنان هویت مندی فرد ابقا و تغییری در منِ شخص به وجود نخواهد آمد
در کتاب رومئو و ژولیت،ژولیت می پرسد:«چه چیزی در یک اسم است؟»

و می اندیشد که نام گل سرخ ارتباطی به واقعیت گل ندارد و رومیو به هرنام که خوانده شود همان معشوق عزیز است،و فریاد می زند:«پس رها کن نامت را، رومیو!»
حضور متافیزیکی عاشق ،مدلولی برای حضور زیبایی و تاکید بر دال ها و نشانه های زیبایی شناختی در معشوق است و اما یافتن آن منِ ناشناخته به عنوان مجموعه ای از پیچیدگی های هویت یک زن ،متاثر از بازخوردهای جنسیتی در تعامل با جنسیت مخالف و طرح شناخت تاثیربخشی بحران های گذر زمان بر زن ،در این رمان با پرداخت های گفتمانی بین دو کاراکتر زوج با نگاه فلسفی و درون پردازی های هر دو شخصیت به عنوان دانای کل ،اثری معناگرا و عمیق را رقم زده است.
سویه شگفت آور این اثر ،تعامل و در هم ریختگی مرز بین حقیقت و رویا در پرداخت های روانی و واگویه های شخصیت هاست که با شناخت ناکافی از بازخوردهای عاطفی و کنش هایی که محیط بر فردیت افراد برجای می گذارد و سبب می شود واکنش ها بر اساس بینشی ناکافی و عدم شناخت از یکدیگر ،سوتفاهماتی را در ارتباط عاطفی انها برجای گذارد.
یکی دیگر از تاملاتی که در این کتاب می توان به آن اشاره کرد؛ تاثیر کلمات نگاشته شده در نامه ای از سوی مردی ناشناس بر شانتال یا همان کاراکتر زن در داستان است.
چنانکه در متن داستان در رویارویی با نامه هایی که فرد ناشناس از احساسات و از نگاه یک مرد به او القا می کند بیشتر از دیالوگهای روزمره ی زوج خود -ژان مارک- متاثر می شود، چرا که نوشتار تباین ذهن است با منِ خواننده ی متن. یعنی شانتال ،بارها می تواند آن خطها را بخواند و با خوانش آن کلمات و برخورد با احساسات برهنه اش ،بدون چهره هایی که هر روز بر هویت خویش می زند، به آن لذت فرویدی از زنانگی های فروخورده در خویش برسد.
یکی از مهمترین تمایزها میان گفتار و زبان نوشتار، همین زمان مند بودن گفتار و مکالمه است و تاثیر کلمات هرچند به آوا و لحن وحضور فیزیکی مخاطب مسلح است ،اما در سیطره ی زمان ،کم کم خاموش و فراموش و اثر آن کمرنگ می شود. اما نوشتار و احساسات فرو خورده در هرکلمه وهربار باهر خوانش ،از خاطره و اثری که بر خواننده گذاشته، دوباره متولد می شود.
کنش احساسات در مکالمه، کنشی ذهنی و در خواندن این کنش ها ،عینی است و می توان بارها آن احساسات برخاسته از خواندن نامه ی فردی را در خود ،یافت و تجسم کرد.
و شانتال برای همین ،نامه ها را نگاه می دارد . نامه هایی که فردی ناشناس برای او می نویسد در بین سینه بندهایش جایی که نشانه ای از زنانگی است و هویت لایتغیر زن است که با نشانه های جنسی در هم آمیخته است ،نگهداری می شود.
اشاره ی میلان کوندرا به نگهداری نامه های شخصی در بین سینه بندها ،یک گستره ی معنایی دارد و نشانه مند است .
اینجاست که متافیزیک یک فردناشناس ،از فیزیک عاشق برجسته تر می گردد ، چون زن می تواند با کلمات و بیانات و آن تاثر امیخته در خوانش نامه ها ، عاشق را نه انچنان که هست ،بلکه آن چنان که خود را در معرض نگاه او می بیند، مجسم کند.
در واقع معشوق خیالی به این دلیل که وجود ندارد، با من ِ درون ،فاصله دارد ،پس خیانتی صورت نگرفته است .اما لذت و اشتیاق از تحسین درونی "ِمن "را برآورده و امکان تحقق خود را ،در سرزندگی و نشاطی که در تند می آفریند ، به نوعی به زیست می رساند.
یعنی امکان رسیدن به دیگری که هدف نهایی عشق است ،وجود ندارد بلکه یافتن من ِتحسین شده در خویشتن خویش است.
روسو می گوید:«حتی اگر یکبار در زندگی خود لذت عشق کامل را می چشیدم، گمان ندارم که هستی شکننده ام تاب می آورد. در آن کنش می مردم.»
میلان کوندرا در هویت ، به تعامل دو انسان در ارتباطی انسانی و روزمرگی هایی که در رابطه ی تنگاتنگ فرد با جامعه بر کنش های فرد تاثیر می گذارد، سخن می گوید.
در قسمتهایی از فصل اول ،از مردانی سخن می گوید که کودکانی را بر دوش و در کالسکه حمل می کنند.
هویت مردانه ی این افراد در تعارض با من ِانسانی آنها نمودی از ابزاری در خدمت را به شکلی رقت انگیز بیان می دارد.
شانتال با خود گفت: مردان از خود پاپا ساخته اند.نه پدر که فقط پاپا هستند. یعنی پدرانی بدون اقتدار پدرانه.
ص24
از همین جا نگاه شانتال به دنبال آرکی تایپی برای یافتن هویت خویش است که از نگاه یک مرد بازتابیده شود.
مردی که بی واسطه ی بلوغ اخلاقی و انسانی و به واسطه ی جنسیت ،شاخصه های جنسی و زنانه ی او را که در معرض گم گشتگی بحران میانسالی اند ،به او باز گرداند.
از همین نقطه ،میلان کوندرا ،در رابطه ی عرضی دو انسان ،رابطه ی طولی دوهویت را ،با بازتاب جنسیت هایشان که انکار شدنی نیست، به مثابه ی دو اندیشه در دوتن نامتجانس ،در روبروی هم قرار می دهد و با دیالوگها و مونولوگ ها در یک سوژه ی اتفاقی ،آنجایی که شانتال بی هیچ درنگی در بازه ی زمانی، می گوید«مردها دیگر برای دیدن من سربرنمیگردانند»کنش ها و واکنش ها را روی در روی هم قرار می دهد و عشق را در سیطره ی قدرت هویت پنهانی هرفرد ،در تزلزل قرار می دهد و در تنیدگی رویا و حقیقت، جایی که دیگر بیان ،قدرت خویش را در برقراری ارتباط موثر ازدست می دهد، و همه آنچه دو تن را به یکدیگر سوق می دهد، در حال از هم پاشیدگی است،کوندرا با شناساندن چهره ی عشق مسیر این سوتفاهم را از شیفتگی و تاثرات مکمل دو هویت نامتجانس به هم برمیگرداند.
دو کاراکتر شانتال و ژان مارک ،نه الگو و نمادی از زن و مرد امروزی ،بلکه هرکدام چهره ای حقیقی از بازتاب انسان مدرن، در بازخوردهای اجتماع امروز، هستند که در فردیت اشتراکی شان ،بازتابیده و هرکدام به تعامل برای سرشت از پیش تعیین شده و اکتسابی در محیطی که با آن در تعامل بوده اند ،جهانی را در هستی خویش به نمایش می گذارند.
اخلاقیات در راستای جهان بینی هرکدام از این شخصیت ها به مخاطب نشان داده می شود و به قول نیچه:«چیزی به نام پدیده ی اخلاقی وجود ندارد، آنچه هست تفسیر اخلاقی پدیده هاست».
چنانچه ژان مارک ،در مواجهه با گفتار شانتال که حسادت مردانه ی او را تحریک کرده ،هویت مردانه ی خویش را از خود دور می کند و به زعم عشقی که به شانتال دارد ،فارغ از خویشتن خویش ،برای اینکه هویت زنانه ی شانتال را به او بازگرداند، در قالب مردی دیگر که هویت ناشناس وی ،فقط در مرد بودن نویسنده ی نامه ها خلاصه شده، برای معشوق خودش نامه می نویسد.
این جا ژان مارک ،در تعارض با من ِمردانه ی خویش به دنبال حضور متافیزیکی و یاآن من ِشانتالی است که گه گاه او را در جسم شانتال، گم کرده است.
واز گم کردن و از دست دادن آن شانتالی که برای خویشتن خویش ،از شانتال واقعی ساخته در هراس است.
می ترسداین تندیس هویت ساخته در ذهن ژان مارک، گم شود و در جای جای داستان، کوندرا این سرگشتگی ژان مارک را به تصویر می کشد.
ژان مارک در مورد هویت شانتال دچار تردید می‌شود.
به نظرش می رسد که شانتال ،همان زنی نیست که دوستش دارد و در چهره ی او زنی بیگانه را می بیند. و خیال می کند که درباره هویت شانتال دچار اشتباه شده است و دیگر زن محبوب او وجود ندارد.»ص۷
ژان مارک در ابتدای داستان، اینگونه به مخاطب شناسانده می شود که در دریافت حق مطلوب دوستی دچار سرخوردگی و توقعات بینابین رابطه ی دوستانه اش با همکلاسی و رفیق همپایش در تعارض مساله ای دچاربحران شده و ژان مارک در حل این سوتفاهم ، صورت مساله را پاک کرده و دوست خود را کنار گذاشته است.
ژان مارک فردی آرمان طلب است. برای این آدم ها قوانین و چهارچوب ها خیلی مهم است.
آنقدر به دنبال بی نقص ها و کامل ها هستند که چندان از زندگی لذت نمی برند.ذهن خیلی شلوغی دارند.نظم و هماهنگی و همیشه مرتب وبا برنامه بودن برایشان خیلی مهم است.
افراد کمال گرا دوستانی بسیاری ندارد . دوستان انها بایستی بی نقص و از هر اشتباهی مبرا باشند. ژان مارک در شانتال بدنبال آن نیمه ی مکمل و مکفی و ارمانی خود می گردد تا او را تحسین کند و در موقعیتی که آن هویت برجسته ی زنانه ی شانتال در معرض تردید قرار می گیرد
من مردانه ی خویش را در راستای ابقای حس زنانه در شانتال به کنار می گذارد و در هیأت ناشناسی ویژگی های ذاتی شانتال را به او یادآوری می کند.
شانتال ،در موقعیت نامه، وارد بازی ژان مارک می شود و ژان مارک در می یابد شانتال مجذوب استراتژی خوانشگری در متن و در موقعیت دریافت آزادی هایی است که به عنوان یک زن ،در تن خویش ،جستجو کند و انفعالات این جستجو به کشف زیبایی هایی در وجود و تن و بارور سازی احساسات فرو خورده در وی شوند.
ژان مارک در می یابد زمان، ابزار سوهانی است تا جسم شانتال را که در استانه ی میانسالی است تغییر دهد و این تغییر جسمی رو به زوال مرگ را بیش از پیش برجسته و دغدغه از دست دادن اورا در ژان مارک تشدید میکند.اینکه مرگ یا از دست دادن به عنوان یک آبجکتیو حیاتی متافیزیکی را بدنبال دارد یا قطعا پس از آن ،همه چیز پایان می یابد.
ژان مارک را در واکنش ممتدِ هر آن از دست دادن شانتال ،مترصد رفتاری برای حفظ هویت وی می کند.
تا شانتال بپذیرد که پیری و تغییر جسم نمی تواند هویت و منِ اورا دچار تغییر کند.آنچه در اینجا ملاک هویت شخصی است ،استمرار مغز است.
نتیجه اینکه می توان ملاک بدنی را تغییر اندکی داد و در چارچوب نظریه ای فیزیکی به ملاک زیر، که ملاک مغزی نامیده می شود، رسید.
شخص p2 در زمان t2 همان شخص p1 در زمان t1 است اگر و تنها اگر دارای همان مغز باشد. این ملاک جدید تعدیل یافته ی ملاک بدنی است و طبق آن نه استمرار کل بدن بلکه استمرار مغز برای حفظ هویت شخصی لازم و کافی است.
و استمرار مغز در یافتن من واقعی هر شخص ،در بازخورد خاطره ها و اکتساباتی که در رابطه با موقعیت و افراد و اجتماع بدست آورده ساخته و تثبیت می گردد.
البته هیچ تئوری و نظریه برای اثبات هویت فردی، مطلق نیست و در چهارچوب تقسیماتی می توان برای آن تعریفی فلسفی ارائه داد.
ماهیت یا هویت از چیستی و کیستی شی یا شخص پرسش می کند و این پرسش تاملی ذهنی -عینی است.
هرشی ءو هرکس مجموعه ای از اندام و طرحی از هندسه ی حضوری است که ماهیت وجود وی را تشکیل می دهد .اما ذات ،ذهنیت و اندیشه و چگونگی هستن و شدن و بودن فرد را به عرصه ی ظهور می رساند .
ژان مارک می خواهد پوچی و بی معنایی را بانگره ای اگزیستانسیالیستی به اصالت وجود در حصول معنایی برای زیستن در باور شانتال بهبودببخشد.
شانتال بعد از مرگ پسرش گه گاه در حضور ژان مارک دچار خلا نداشتن متافیزیک ژان می شود و این خلا را با رویای بودن او در می آمیزد و این تعالی در تصویر سازی کوندرا ست ،وقتی مرز بین آن چه واقع است و آنچه در ذهن شانتال جستجو می شود، خواننده را در این تعلیق گرفتار می کند.
یکی از نکات قابل تامل در کتاب هویت، تاکید کوندرا بر رازداری و حفظ حریم خصوصی در دیالوگها و حتی حدیث نفس هایی است که کاراکتر شانتال باخود گفتگو می کند.
آیا ژان مارک به سراغ نامه های او رفته و آنها را خوانده است؟ . ص۱۰۷
کوندرا وقتی عکس بزرگی از ژاک برل (خواننده، نویسنده، بازیگر و کارگردان) را روی مجله ای میبیند که در حال گریز از دوربین عکاسان و خبرنگارانی است که وی را تا دم بیمارستان دنبال کرده اند، میگوید. آنها برای فروش خبرهای جنجالی، بیماری سرطان برل و معالجه اش در بیمارستان را به سوژه ای پر فروش تبدیل کرده اند: ورود به حریم خصوصی و پرده دری تمام عیار در کشوری دموکراتیک! با دیدن این صحنه، اولین فکری که به ذهن کوندرا روی میآورد این است که خود را در مقابل «همان شری» میبیند که به خاطرش مجبور به گریز از چکسلواکی شده بود...! وی فکر میکند هر دو آنها به یک موقعیت دردناک تعلق دارند: شکستن حریم خصوصی. اولی به دلیل عقب ماندگی نظام سیاسی ای که تصورش بر این است که سرک کشیدن در زندگی خصوصی آدم ها، وظیفهای مهم در امنیت کشور است و دومی با سوءاستفاده بیشرمانه از آزادیِ بیان، به اذهان بیمار و فاسدی خوراک میرساند که زندگی  بطالت بارشان با تجاوز به زندگی دیگران معنادار میشود!
و در کتاب هویت شمه ای از اندیشه ی کوندرا و انزجار وی از شکستن حریم خصوصی را در رفتار شانتال بعد از اینکه در می یابد نامه هایش توسط ژان مارک خوانده شده، شاهدیم.
بعد از ان شانتال به واسطه زیر نظر بودن از موقعیت معشوق ،خارج می شود و ادامه ی این جاسوسی کمااینکه در فصل اخر داستان ،خواهر شوهر سابقش را در کنار ژان مارک مشغول گفتگو و نامه ها و سینه بندهایش را در کف اتاق می بیند واکنشی غیر مترقبه و تدافعی نشان می دهد.
وقتی بفهمی، علی رغم اینکه به ظاهر تنها هستی، اما تنها نیستی، و کارها و اعمالت تحت نظر است و دیگری ای که نمیشناسی و یا وانمود می کردی می شناسی، تو را، خلوت تو را از تو دریغ کرده است، موقعیتِ هستی ات به شدت رنجبار میشود. اینجاست که احساس میکنی به شئ تبدیل شده ای؛ تبدیل شدن به موقعیتی برای وارسی و بی دفاع در برابر این وضعیت. احساس میکنی در خاموشی به تله افتادهای....؛ پرده ها را میکشی، اتاق را تاریک میکنی، گاه کارساز است و گاه هیچ تغییری در وضعیتت رخ نمیدهد. از دید سارتر سقوط میکنی به موقعیتی نازل:شیء، همین و بس: محروم شده از مقام برخورداریِ ذهن، نسبت به کسی که تو را میپاید ولی نمیتوانی او را ببینی و شناسایی اش کنی. توصیف سارتر از این وضعیتِ بشری در نوع خود شاهکاری از سوی فلسفه اگزیستانسیالیستی است.
باری، کوندرا نیز همچون سارتر، تصاویرِ توصیفی درخشانی از این وضعیت به شدت رنجبار اگزیستانسیالیستی دارد، اما خلاقیت وی در آن است که آنها را برای تفسیر «شرم» به کار میگیرد. شرمیکه از نظر وی عنصری حیاتی برای شأن بشری و فردیت است.
اما انسانی که بر خلاف خواستش، خود و مسائلش در معرض دید دیگری قرار میگیرد، موقعیت پنهان کردن خود را از دست میدهد. آری، سلامت روانی آدمی به یقین در امکان پنهان شدنش از دید دیگری نیز است. چیزی که نه نظامهای توتالیتر حقی برای این خواست میشناسند و نه ولنگاریهای خبرسازهای جنجالی! کوندرا، شرم را «غریزه ای زیر پوستی» میداند. لازمه ی دفاع از زندگی شخصی؛ اما زمانی که به ناچار از دستش میدهیم چه!؟
کوندرا: «نفس زندگی فرد، و فردیت آدمی در داشتن تجربه ی رفتار متفاوت در خلوت است: تفاوت عظیم زندگی خصوصی با زندگی همگانی»
از کتاب «دوست عزیزم درخانه خودت نیستی»ص۲۰۹
و اما شانتال شخصیت اصلی و کسی است که در داستان کوندرا با دانای کل همسان و روایت اول داستان از زبان و نگاه و زاویه دید او پردازش می شود.
شانتال پسرش را از دست داده و در ازای این رنج ممتد، ازادی خویشتن خویش را ،بدست آورده است به طوری که می تواند به زندگی ،پشت کند و در تنهایی و جهانی که خود می خواهد به شیوه ی بی رحمانه ای زندگی کند و یا حتی در نهایت رنج نداشتن فرزند ،موهبت یک عشق را تجربه کند و آن را در ذهنیت منانه ی خویش باز آفرینی کند و از سبعیت چنین لذتی که با مرگ فرزند به آن دست یافته ،متلذذ شود.
شانتال در محیط کار ،فارغ از کاراکتر زنانه و مهرطلب و اسایش طلب ،چهره ی دومی دارد و آن خشونت و نوعی ریاکاری اجتماعی است و از آن برای استتار و پوششی برای سلامت هویت مستقل و زنانه اش استفاده می کند.
شانتال در جستجوی خود ،در نگاه ژان مارک ،رشد می کند و به این توجه ضمنی بیش از آنچه که فکر می کند وابسته و نیازمند است.
تا جایی که وقتی سو تفاهم، او و ژان مارک را از هم جدا می کند ،زمان و تعلیق مکان ،به وهم و رویا می آویزد فضا کافکایی شده و شروع کابوسکه معلوم نیست از مغز کدامیک شروع شده در بینش هر دو راوی، کور می شود.
لذا مخاطب با پرش های صحنه از فضایی که شانتال در آن گم شده به خیابانهای مه الود لندن که ژان مارک در آن در برزخ استیصال دست و پا می زند ، مدام پرت می شود.
ژان مارک می گوید:«انسان در دوران ما بیش از گذشته دچار ملال و دلتنگی است»ص۱۰
رییس شانتال به یکی از کارمندان ساده لوح می گوید:آزادی؟شما قادر هستید بین خوشبختی و بدبختی یکی را انتخاب کنید و این یعنی آزادی... در تمام دیالوگها اگزیستانسیالیسمی آوانگارد سعی در تمییز موقعیت و یافتن معنایی برای هستی است و این پیام ها کدهایی را به انسان معاصر می دهد تا خویشتن خویش را باز یابد.
کوندرا بر این باور است که رمان می تواندانسان را در راه رسیدن به بلوغ و کمال ،یاری دهد و جهان و زندگی را روشنایی بخشد.
به نظر او رمان، بایستی بر هستی انسان نور بیشتری بتاباند. و زوایای مبهم و ناشناخته آن را روشن سازد.
رمان هویت طبق گفته کوندرا نه بر الگوی سونات بلکه شکل و قالب آن به شکل هنر فوگ است.
سونات کمپوزوسیونی از چند موومان متضاد است اما فوگ کمپوزوسیون کوتاهی است که از یک بلوک تقسیم ناپذیر شکل یافته است.
به عبارت دیگر برخلاف دیگر کتاب های کوندرا که از چند فصل تشکیل شده اما رمان هویت از چندین بخش تفکیک ناپذیر که همه در ادامی ی هم و از هم متاثرند تشکیل یافته است.
کوندرا دوست دارد زبان داستان شعرگون شفاف و شاعرانه و شکلی از ترانه باشد.
مضمون های هستی در کلمه های کلیدی در گفتگوی شخصیت ها ،پیام هستی را به خواننده می رساند. و در ژرفای احساسات و تفکرات کاراکترها ی داستان بازتابیده می شوند.
کوندرا سعی می کند این پیام ها و کد های هستی شناسانه را در موقعیت ها ی بدیع با کلمات بنیادین در ژرفنای داستان به دست مخاطب برساند و آنها را در زمان بارگذاری نماید.

- منابع :
هنر رمان اثر میلان کوندرا انتشارات قطره
دوست عزیزم در خانه ی خودت نیستی اثر میلان کوندرا
ترجمه کاوه باسمنجی
مقاله اگزیستانسیالیسم بابک صحرانورد