فروغ و غادﺓ / شباهت ها و تفاوت ها ... ؛ لیلا کردبچه

فروغ و غادﺓ

 شباهت ها و تفاوت ها

 " غادﺓ السّمان در مورد فروغ می گوید : من ترجمه ی نمونه هایی ازاشعاراین شاعر شگفت انگیزرا خوانده ام . نقاط اشتراک زیادی میان جهان من و جهان او وجود دارد . اما یک فرق اساسی میان من و اوست و آن اینکه او بسیار شفاف است و قدرت زیادی برای آشتی دارد در حالیکه من بیشتر تمرّد دارم و مایل به مقاومت هستم ." ٭

..........

        شاید برای پرداختن به شباهت ها و تفاوت های اشعار فروغ و غادﺓ ، دلایلی از این دست که هر دو  شاعر هستند ، معاصر هستند ، و زن هستند کافی باشد ، اما عناصر مشترک دیگری نیز در این میان وجود دارد که مقایسه ی این دو شاعر را اجتناب ناپذیر می کند ؛ اینکه هر دو زنانی هستند شرقی ، و در جوامعی سنتی بالیده اند که همواره زن را مورد بی مهری قرار داده و ارزش ها و برخوردهای فرهنگی آن موقعیت اجتماعی زن را رقم زده ، اینکه این دو زن نسبت به مسائل پیرامون خود بی تفاوت نبوده و اغلب در برابر کنش های یکسان واکنش های یکسان نشان داده اند ، اینکه هر دو زنانی معترض بوده اند ، اینکه در برابر عرف جامعه ایستاده اند ، و مهم تر از همه اینکه هر دو در کار خود  صدق عاطفه داشته اند عناصری هستند که بررسی دقیق تر و عمیق تر شباهت ها و تفاوت های اشعار فروغ و غادﺓ را اجتناب نا پذیر کرده است .

        تطبیق ادبیات ملت های مختلف اعم از تطبیق انواع ادبی ( نظیر مقایسه ی ادبیات حماسی ایران و چین ) ، یا تطبیق آثار دو شاعر یا نویسنده ی خاص ( نظیر آنچه در این پژوهش می خوانید ) ، بیش از هر چیز می تواند به یافتن نقاط مشترک اندیشه های بشر کمک کند و از سرچشمه های جریان های فکری و هنری ادبیات ملت ها پرده بردارد . وگرنه به صرف اینکه بدانیم اندیشه ای خاص در گوشه ای از جهان توسط اندیشمندی به گونه ای مطرح شده و در نقطه ای دیگر از دنیا توسط اندیشمند دیگری به گونه ای دیگر ، کمک چندانی به ادبیات نخواهد کرد . و تطبیق ادبیات و ادبیات تطبیقی تنها در صورتی ارزنده خواهد بود که ازاشتراکات فرهنگی پنهان در میان ملت ها پرده بردارد .

        بررسی تطبیقی اشعار فروغ و غادﺓ ، از این جهت اهمیت دارد که بررسی اشعار دو زن شاعر از دو ملیت مختلف است که می تواند در مرحله ی بعدی به بررسی تطبیقی شعر زنان ایران و عرب ، و پس از آن ادبیات زنان ایران و عرب ، و پس از آن تطبیق ادبیات ایران و عرب ، و در مرحله ی نهایی به بررسی اشتراکات فرهنگی این دو قوم منجر شود .

        غادﺓ السّمان شاعر و نویسنده ای سوری است که سنت ، عشق ، زن ، تبعیض و تعصب ستیزی ، جنگ ، وطن پرستی ، و انسان دوستی از بن مایه های اصلی اشعارش است . شعر او مانند شعر فروغ روشن و ساده است ، او نیز احساسات و عواطفش را صریح و شفاف به تصویر می کشد ، به ارزش های انسانی احترام می گذارد و مانند فروغ در برابر بایدها و نبایدهایی که ناعادلانه تصویب شده اند طغیان می کند .

        شاید بتوان موقعیت های مشابه اجتماعی را درایجاد شباهت های میان دو شاعر دخیل دانست . درگیری با سنت های دست و پاگیر و عرف جامعه ، واکنش های تقریبا یکسانی را در شعر فروغ و غادﺓ ایجاد کرده که در این پژوهش به آن می پردازیم . از طرفی در میان اشعار فروغ و غادﺓ اختلافاتی نیز دیده می شود که عوامل ایجاد کننده ی آن را بررسی می کنیم .

شباهت ها

        از اشتراکات میان اشعار فروغ و غادﺓ می توان وجود نمادهای مشترک ، اشاره به مسائل زندگی خصوصی ، اشاره به تنهایی ، کودکی ، زن ، جامعه ، عشق ، رهایی ، شعر ، گناه و مرگ را ذکر کرد .

نمادهای مشترک

        نظیر سیب ، باد ، ستاره و آینه ، در شعر هر دو شاعر کارکردهای یکسانی دارند . سیب در شعر هر دو شاعر  نماد گناه و لذت و وسوسه است و هر دو در خلال استفاده از نماد سیب به اسطوره ی آدم و حوا نظر داشته اند :

همه می دانند / که من و تو از آن روزنه ی سرد عبوس / باغ را دیدیم / و از آن شاخه ی بازیگر دور از دست / سیب را چیدیم  ( فروغ : فتح باغ )

آدم به سیبی دست یافت ، / آنگاه از هفت آسمان فروافتاد برزمین (غادﺓ : دفتر چهارم : 29 )

و باد که نماد عبور و انتقال و سفر است در شعر هردو به معنی ویرانی به کار رفته است :

در کوچه باد می آید / در کوچه باد می آید / این ابتدای ویرانی است / آن روز هم که دست های تو ویران شدند باد می آمد ( فروغ : ایمان بیاوریم )

اشعاری را / که بر اوراق بادها می نویسی ، / برای من ( غادﺓ : دفتر سوم :14 )

ستاره درشعرهردو نماد امید و خوشبختی و عشق است و گاهی در شعر غادﺓ نماد عشق به وطن :

ستاره های عزیز / ستاره های مقوایی عزیز / وقتی در آسمان دروغ وزیدن می گیرد / دیگر چگونه می شود به سوره های رسولان سرشکسته پناه آورد ؟ (فروغ : ایمان بیاوریم )

اینکه یک خانه ما را در برگیرد / اما یک ستاره ما را در خود جاندهد / جدایی همین است (غادﺓ : دفتر اول : 23 )

آینه نیز در شعر هر دو نماد ذهن و خاطرات است:

تمام روز در آیینه گریه می کردم ( فروغ : وهم سبز)

و چون در آیینه می نگرم / در این پندارم / که آیا این چشم هاست که چهره ی آیینه را می پوشاند / یا چهره ی من است ؟ (غادﺓ : دفتر اول : 45 )

پرداختن به مسائل زندگی خصوصی

        از دیگر شباهت های این دو شاعر بی پرده بیان کردن مسائل زندگی شخصی شان است . اصولاً صدق عاطفه یکی از مهمترین ویژگی های این دو شاعر است و صدق عاطفه در حقیقت بدین معناست که آنچه شاعر در شعرش می آورد تجربه ی خصوصی خود او باشد :

وای ترنم دلگیر چرخ خیاطی / و ای جدال روز و شب فرش ها و جاروها (فروغ : وهم سبز )

امشب قرص های خواب آورم را نخوردم / تا مرگ به ناگاه مرا درنیابد (غادﺓ : دفتر سوم : 27 )

تنهایی

        تنهایی به عنوان یکی از دستاوردهای منفی زندگی مدرن بشر امروزی ، از ویژگی های مشترک شعر این دو شاعر است . این تنهایی به معنای در جمع نبودن نیست ؛ بلکه مقصود از آن ، درک نشدن توسط اطرافیان است ، زیرا زندگی ماشینی روابط انسانی را بر مبنای برخورد منافع تعیین می کند . و آن تنهایی که فروغ و غادﺓ از آن سخن می گویند تنهایی مضاعفی است که زن شرقی با آن دست به گریبان است :

روی خط کج ومعوج سقف/چشم خودرا دیدم/چون رطیلی سنگین/خشک می شددرکف،درزردی، درخفقان/ داشتم با همه جنبش هایم/ مثل آبی راکد/ ته نشین می شدم آرام آرام ( فروغ : دریافت )

و چون با خود خلوت می کنم / چشمانی افسون شده می بینم / که از سقف به من خیره شده اند / و مرا به دیده ی حقارت و استخفاف می نگرند ( غادﺓ : دفتر اول : 19 )

کودکی

        کودکی و یاد روزهای خوش گذشته نیز از وجوه اشتراک شعر هر دو شاعر است :

ای هفت سالگی / ای لحظه ی شگفت عزیمت / بعد از تو هرچه رفت ، در انبوهی از جنون و جهالت رفت ( فروغ : بعد از تو )

نمی دانم کی بر این ستاره دست یافتم / شاید در کودکی / آن را از روستایم با خود برداشتم ( غادﺓ : دفتر سوم : 24 )

زن

        هم فروغ و هم غادﺓ در شعرهایشان نماینده ی زنانی هستند که در برابر قراردادهای دست و پاگیر سنت ها و عرف جامعه عصیان کرده اند . همانطور که در جامعه ی سنتی دهه ی سی ایران ظهور کلام عریان فروغ غیر منتظره بود ، شعر عرب نیز چندان پذیرای بیان بی پروای اشعار غادﺓ نبود :

او خانه اش در آن سوی شهر است / او در میان خانه ی مصنوعیش / با ماهیان قرمز مصنوعیش / در پناه عشق همسر مصنوعیش / و زیر شاخه های درختان سیب مصنوعی / آوازهای مصنوعی می خواند / و بچه های طبیعی می سازد (فروغ : دلم برای باغچه می سوزد )

من در جستجوی زنی هستم / چونان من ، تنها و دردناک / تا دست در دستش نهم ( غادﺓ : دفتر دوم : 65 )

جامعه

        جامعه ی سوریه و لبنان که غادﺓ در آن زیسته با جامعه ی ایرانی که فروغ را در خود پرورانده بود نه تنها تفاوت چندانی ندارد،بلکه سنت های مشترک بسیاری درهردوجامعه می توان یافت . به ویژه اینکه در هر دو جامعه ، زن جایگاهی مشابه دارد :

و این جهان به لانه ی ماران مانند است / و این جهان پر از صدای حرکت پاهای مردمی است / که همچنان که تو را می بوسند / در ذهن خود طناب دار تو را می بافند ( فروغ : ایمان بیاوریم )

به تبرها خیره می شوم / در حالی که بر گردنم راه می روند / یاران دیروزم را ندا می دهم / و با بیم گردنم را جست و جو می کنم / زیرا در کابوس من / دست های همین یاران است / که تبر را برداشته است ( غادﺓ : دفتر چهارم : 84 )

انتقادهای تند اجتماعی که در اشعار فروغ با زبان طنز و ریشخند در شعرهای « به علی گفت مادرش روزی » و « ای مرز پرگهر » دیده می شود ، در جای جای اشعار غادﺓ گنجانده شده است ، به گونه ای که جدا کردن و نام بردن اشعار اجتماعی او کار بیهوده ای به نظر می رسد .

اصولاً سرکشی این دو شاعر در برابر قوانین تحمیلی اجتماع از خصوصیات بارز آن هاست :

من دلم می خواهد / که به طغیانی تسلیم شوم / من دلم می خواهد / که ببارم از آن ابر بزرگ / من دلم می خواهد / که بگویم نه نه نه نه ( فروغ : در غروبی ابدی )

من در جایگاه انکار ایستاده ام / در برابر کاسه ریگ های دوردست / میان «عدن» و «طنجه» / اعلان می کنم : «نه» ! ( غادﺓ : دفتر اول :29 )

عشق

فروغ و غادﺓ ، هر دو از طبیعت جامعه شان آگاهند ، با این وجود صراحت بیان را برگزیده اند :

گوئی که تاتاری / در انتهای چشمانش / پیوسته در کمین سواریست / گوئی که بربری / در برق پر طراوت دندانهایش / مجذوب خون گرم شکاریست ( فروغ : معشوق من )

دوست می دارم آزار دادن معصومت را که بر من روا می داری / و دندان های نیشت را / که زشتی مکیدن خونم را / ادراک نمی کند ( غادﺓ : دفتر چهارم : 26 )

در شعر فروغ و غادﺓ ، عشق با تمنیات جسمانی همراه است و خبری از عشق وهم آلود و اثیری نیست :

دیدم که در وزیدن دستانش / جسمیت وجودم / تحلیل می رود ( فروغ : وصل )

در میانه ی آتشدان تب / دیدم که جنون من با آتش تو مشتعل است ( غادﺓ : دفتر اول : 44 )

نیز عشق هر دو با هاله ای از فنا و نیستی همراه است :

زندگی شایدآن لحظه ی مسدودیست/که نگاه من درنی نی چشمان توخودراویران می سازد( فروغ : تولدی دیگر )

عشق ما درختی است افسانه ای که نمی بالد مگر ، / در خاک آتشفشانی در مرزهای دور / در میان هجران و وصال و خاطره و نسیان ( غادﺓ : دفتر دوم : ص 46 )

این دو شاعر در زمینه ی تمرّد از عشق نیز شباهت های بسیار دارند :

نگه دگر به سوی من چه می کنی ؟ / چو در بر رقیب من نشسته ای ( فروغ : قهر )

خویشتنداری کردم / در حالیکه جامه ی هذیان پوشیده بودم / در برابر ماهواره ها / و وهم حضور تو / و تو در این میان / به چیدن سر زنی دیگر مشغول بودی ( غادﺓ : دفتر اول : 44 )

رهایی

        شعر « راز من » فروغ و « عشق تو گلوله ای خیس است » غادﺓ ، شباهت هایی در مضمون و مفهوم  دارند و در پایان هر دو ، شاعر به رستگاری و خودآگاهی می رسد . در این شعر فروغ با رهایی از ازدواجی که برای شاعر چیزی جز بردگی و اسارت نبوده مواجهیم و در شعر غادﺓ ، رهایی از عشقی آرمانی که دربرابرمشکلات بزرگ ، کوچک و کوچک تر می شود .

شعر

        علاقه ی بی حد و حصر هر دو شاعر به شعر از دیگر اشتراکات آن دو است . به گونه ای که فروغ حتی میان شعر و زندگی زناشویی و همسر و فرزندش شعر را برگزید و علاقه ی مفرط غادﺓ به شعر نیز در اغلب اشعارش به ویژه درمجموعه ی « زنی در میان دوات » آشکار است:

نیمه شب جوشید خون شعر در رگ های سرد من ( فروغ : تشنه )

گوئی من پیوند زناشویی ام را بر دوات بسته ام / و شهودم ، ورق هایم بودند ( غادﺓ : دفتر چهارم : 13 )

گناه

        مضمون پردازی های هردوشاعردرزمینه ی فطری بودن گناه درسرشت انسان مشابه است:

تنها تو آگهی و تو می دانی / اسرار آن خطای نخستین را ( فروغ : در برابر خدا )

آدم به سیبی دست یافت / آن گاه از هفت آسمان فرو افتاد بر زمین ( غادﺓ : دفتر چهارم : 13 )

مرگ

        هر دو شاعر در رابطه با مرگ خود شعر سروده اند ، و حال آنکه در شعر هر دو در کنار مرگ ، عشق و زندگی نیز در تمام مظاهر هستی جریان دارد :

بعد من ناگه به یکسو می روند / پرده های تیره ی دنیای من / چشم های ناشناسی می خزند/ روی کاغذها و دفترهای من ( فروغ : بعد ها )

آن گاه که می میرم / درون این ورق را خوب جستجو کن / به غرفه ی کلماتم برو / تا مرا در میان سطرها بیابی ( غادﺓ : دفتر سوم 71 )

تفاوت ها

        علیرغم زن بودن و شرقی بودن هر دو شاعر ، و علیرغم بالیدن در بستر جوامعی که شباهت های بسیار به هم دارند ، تفاوت هایی میان اشعار هر دو شاعر می بینیم که عبارتند از تفاوت در به کارگیری برخی نمادها ، نوع نگرش به دنیا و متعاقباً حضور عناصری چون جنگ ، غربت ، وطن ، وشهادت در اشعارشان و اشاره به برخی مسائل زندگی شخصی .

نمادهای متفاوت

        در شعر غادﺓ پرندگانی می بینیم چون خروس ( نماد آزادی و رهایی و صبح روشن ) :

خروس در نیمه شب بانگ می زند ( غادﺓ : دفتر چهارم : 73 )

و جغد ( که نماد خرد و دانایی است ) :

رفیقم ، جغد / امیر پروازهای شبانه و دهشت و راز،/ چون تو را به یاد می آورم/ پرتو آخرین حفره می درخشد ( غادﺓ : دفتر چهارم : 17 )

اما در شعر فروغ ، کبوتر و گنجشک و کلاغ که نمادهایی دیگرند جای این پرندگان را گرفته اند .

همینطور است « الفبا » که در شعر غادﺓ نماد خرد و دانش است و در شعر فروغ چنین نیست .

یأس و افسردگی

        از دیگر فصل ممیزهای شعر این دو شاعر است . افسردگی ، و بدبینی به حال و آینده و جستن آرامش و خوشبختی در روزهای خوش کودکی از مختصات شعر فروغ است که در شعر غادﺓ به این شدت دیده نمی شود . در مجموع ، غادﺓ زندگی بهتری دارد و حال را بر گذشته ترجیح می دهد و به آینده امیدوارتر است :

صدای باد می آید / صدای باد می آید ، ای هفت سالگی / . . . / ما هرچه را که باید از دست داده باشیم / از دست داده ایم / ما بی چراغ به راه افتادیم ( فروغ : بعدازتو )

بسآمد لغات یأس آور نیزدراشعارفروغ بسیار بالاست؛ لغاتی نظیرمنفور/مأیوس/متروک/ بیهودگی و . . .

یأس و افسردگی که بر کلیّت فضای ذهنی فروغ سایه انداخته درشعرغادﺓ جز درحس غربت و تنهایی بازتابی نیافته ، او از تنهایی در کشوری بیگانه می نالد و با اینحال امید بازگشت به بیروت را در سر دارد :

هرگز روزی شادی مرا درنخواهی یافت / هنگامی که به سوی تو باز می گردم / و به بیروت . . .  ( غادﺓ : دفتر چهارم : 90 )

در حسرت زندگی آرام بودن

        داشتن یک زندگی معمولی و حسرت داشتن دوران آرام زناشویی ازمسائلی است که در شعر فروغ هست و در اشعار غادﺓ نشانی از آن نمی بینیم :

من به یک خانه می اندیشم / با نفس های پیچک هایش ، رخوتناک ،/ باچراغانش روشن ، همچون نی نی چشم / با شبانش متفکر ، تنبل ، بی تشویش / و به نوزادی بی لبخندی نامحدود ( فروغ : در غروبی ابدی )

ازدواج

        پرداختن به ازدواج و مسائل پیرامون آن نظیر مضمون شب عروسی ، عشق مادرانه ، طلاق و جدایی که در جای جای اشعار فروغ دیده می شود در شعر غادﺓ نمود بارزی ندارد .

در رابطه با مضمون شب عروسی قسمتی از شعر «ایمان بیاوریم » بسیار قابل توجه است :

انگار مادرم گریسته بود آن شب / آن شب که من به درد رسیدم و نطفه شکل گرفت / آن شب که من عروس خوشه های اقاقی شدم ( فروغ : ایمان بیاوریم )

و در رابطه با طلاق و جدایی :

دانم اکنون ازآن خانه ی دور/ شادی زندگی پرگرفته/ دانم اکنون که طفلی به زاری/ ماتم ازهجر مادرگرفته ( فروغ : خانه متروک )

و نیز در رابطه با بیان احساسات مادرانه می توان به شعر « دیو شب » اشاره کرد .

جنگ

        پرداختن به جنگ و مسائل آن از بن مایه هایی است که در شعر غادﺓ دیده می شود اما در شعر فروغ اثری از آن نمی بینیم .

می روی نان بخری / چون باز می گردی / دندان هایت را گم کرده ای ( غادﺓ : دفتر اول : 17 )

غربت

        غربت ناشی از جنگ و آوارگی و مهاجرت به سرزمینی بیگانه نیزازدرون مایه های اصلی شعر غادﺓ است که در شعر فروغ مشاهده نمی شود :

به دوستم خواهم اندیشید / با دست های سنگ شده / بر گذرنامه ها و اوراق اقامت و پروانه ی کار / که در صدایش آهنگ های جاز نوحه سرایی می کنند ( غادﺓ : دفتر سوم : 27 )

وطن / وطن پرستی

        مضامین وطن و وطن پرستی نیز از بن مایه هایی است که شعر غادﺓ در خود دارد و در شعر فروغ نیست :

ای وطن / پیش از مرگ دقایق / مرا در آغوشت آرام کن ( غادﺓ : دفتر دوم : 36 )

شهادت

        تم شهادت که در اشعار غادﺓ آبستن انقلاب و خشم است نیز از مضامینی است که در شعر فروغ دیده نمی شود :

هرگز به اعلامیه ای بر دیوار بدل نخواهم شد / تا ابلهان با شهادت ما / در بازار بورس وطن پرستی تجارت کنند ( غادﺓ : دفتر دوم : 87 )

        همینطور است اشاره به اسطوره های عربی و اسامی افراد مشهور عرب که در شعر غادﺓ وجود دارد و اشاره به فرهنگ عامه و داستان های ایرانی که در شعر فروغ می بینیم ، که چون جزو بدیهیات شاعران بومی هر سرزمینی است شاید صحیح نباشد که به عنوان وجوه تمایز شعر این دو شاعر به آن بپردازیم .

        همانطور که بررسی ها نشان می دهد تفاوت های میان اشعار فروغ و غادﺓ ناشی از دو مقوله ی عرضی است و نه ذاتی . چرا که هر دو شاعر در ذات خود بسیار به هم شباهت دارند . هر دو تصویر زمان و مکانی هستند که در آن زیسته اند ، اما با چهره ای معترض که نسبت به هیچ یک از مسائل پیرامون خود نمی توانند بی تفاوت باشند ، وهمین بی تفاوت نبودن نسبت به جهان بزرگترین و مهمترین و جه تشابه دو شاعر است .

        اما دو مقوله ی عرضی که موجب تفاوت هایی در شعر غادﺓ و فروغ شده اند مسأله ی جنگ و زندگی خانوادگی آن دو است . اینکه بازتاب جنگ را در شعر فروغ نمی بینیم تنها یک دلیل دارد و آن این است که شاعر در دورانی بدون جنگ و خونریزی زندگی کرده و حال آنکه غادﺓ در فضایی جنگ زده و آسیب دیده زندگی می کرده و نمی توان منکر تاثیرگذاری فضای پیرامون شاعر بر شعر او بود .

        و اما مساله ی خانوادگی ؛ و اینکه چرا مسائل مربوط به خانواده ( پدر ، مادر ، خواهر ، برادر ) و مسائل مربوط به زندگی زناشویی و پیامدهای آن اینقدر در شعر فروغ پررنگ است و در شعر غادﺓ کمرنگ ، مسأله ای قابل تأمل است . حقیقت امر این است که زندگی غادﺓ برخلاف زندگی فروغ ، ظاهراً برخوردار از خوشبختی است ، در خانواده ای تحصیل کرده و فرهنگی تربیت شده و رشد کرده و در خارج از کشور در محیطی متمدن به درجات عالی تحصیلی دست یافته . در زندگی زناشویی نیز همسرش از طبقه ی  فرهیخته ی جامعه بوده . در نتیجه کانون خانوادگی غادﺓ از کودکی تا کنون ، چه در خانه ی پدر و چه در خانه ی همسر، کانونی گرم و امن بوده ( مدنی 1385 : 185 ). اما فروغ از تمام این موهبت ها محروم بوده . در خانواده ای دیکتاتور مآب بزرگ شده ، همسرش - علیرغم احترامی که برای مرحوم پرویز شاپور قائلم - به هر حال به گونه ای نبوده که بتواند زندگی زناشویی پایداری را برای فروغ به ارمغان بیاورد و ازدواج شان در نهایت به جدایی منجر شد و حتی از ملاقات تنها پسرش نیز محروم ماند . همین زندگی نافرجام و ناکام لطمه های بسیاری به روح حساس فروغ وارد کرد و در مجموع تاثیری روی اشعارش گذاشت که نه تنها در شعر غادﺓ نمی بینیم ، بلکه در شعر شاعران زن دیگر نیز به ندرت قابل مشاهده است .

٭ غمنامه ای برای یاسمن ها / صفحه ی 24

منابع و مآخذ

السّمان ، غادﺓ . 1378 . چ2 . دربندکردن رنگین کمان . ترجمه ی عبدالحسین فرزاد . تهران : چشمه .

------------- . 1377 . غمنامه ای برای یاسمن ها . ترجمه ی عبدالحسین فرزاد . تهران : چشمه .

------------- . 1380 . زنی در میان دوات . ترجمه ی عبدالحسین فرزاد . نهران : چشمه .

------------- . 1383 . ابدیت ، لحظه ی عشق . ترجمه ی عبدالحسن فرزاد . تهران : چشمه .

فرخ زاد ، فروغ . 1372 . دیوان شعر . تهران : نگاه .

مدنی ، نسرین . 1385 . در کوچه های خاکی معصومیت . تهران : چشمه .