خواجه حافظ شیرازی
شهرزاد دهقانی

خواجه حافظ شیرازی

شهرزاد دهقانی

در تاریخ هنر و ادب ملت ها بعضی آثار از شاهکارهای مسلم هستند و با گذشت زمان، فروغ خود را  از دست نمی دهند بلکه به مرور و رفته رفته پرجلوه‌تر و تابنده‌تر می‌شوند و بی‌شک دیوان حافظ یکی از این آثار است. شعر حافظ با معانی بلند و مضامین لطیف و ظرافت و زیبایی کلمات و ترکیب جادویی و عمق تاثیر از عهد او تا زمان ما دل خاص و عام را تسخیر کرده است گویی که او را از همة دل‌ها آفریده‌اند. شعر او تبلور پیشرفته‌ترین اندیشه و معرف والاترین هنر شعر است. خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به حافظ شاعر بزرگ قرن هشتم یکی از سخنوران نامی جهان است. وی از کودکی به‌ مکتب‌ و مدرسه‌ روی‌ آورده و دانش‌های‌ معمول‌ زمان را آموخته و قرآن‌ را از بر کرده است.در اشعار او که می‌تواند تنها منبع موثق زندگی او باشد اشارات اندکی از زندگی شخصی و خصوصی او یافت می‌شود. حافظ را چیره‌دست‌ترین غزل سرای زبان فارسی دانسته‌اند.وی مردى ادیب بود و  عالم به دانش هاى ادبى و شرعى و آگاه از دقایق حکمت و حقایق عرفان. استعداد خارق العاده‌اش به وى مجال تفکرهاى طولانى همراه با تخیل هاى بسیار باریک شاعرانه مى داد و او تمامی این موهبت ها را با ذوق لطیف و کلام دلنشین خود درمى آمیخت و از آن میان شاهکارهاى بى نظیر خود را به شکل غزل هاى عالى به وجود مى آورد.

رمزپردازی و حضور سمبولیسم و سرشار نمادها، دیوان حافظ را رازخانه‌ای کرده است و بدان وجوه گوناگون بخشیده است و به این علت است که شعر حافظ پرعمق، چندوجهی و تعبیرپذیر است. زبان رندانة شعر حافظ به طنز تکیه کرده است. طنز، ظرفیت بیانی شعر شاعر را تا حد امکان گسترش داده و به آن نشاط و حیاتی ژرف بخشیده است. حافظ به مدد طنز، به بیان ناگفته ها در عین ظرافت و گزندگی پرداخته و نوش و نیش را در کنار هم آورده است.در خصوص جاذبه های معنایی اشعار حافظ باید گفت چنان رمزی در سخن و معانی نهفته که هنوز پابرجاست.

حافظ هم قرآن شناس بود و هم بلاغت شناس. بی تردید حافظ شیفتة شیوایی زبان قرآن بوده و از صنایع و بدایع آن در شعر خود بهره برده است. نکته ها و لطیفه های قرآنی و تفسیری چنان در ذهن و حافظة حافظ نشسته و در خاطر وی نقش بسته و با یافته ها و ساخته های ذوق و طبع او آمیخته بوده که هنگام شاعری از شعر او جوشیده و در آن شکفته است. حافظ فقط قاری و از بردارنده كلام الله نيست بلكه از فضيلت قرآن پژوهي نيز بهره‏مند و استادي است واقف به ريزه‏كاريهاي قرائت‌ها و اختلاف آنها.

کم‌گوئی و گزیده‌گوئی، خصوصیت دیگر شعر اوست. روانی، صیقل‌زدگی الفاظ، ترکیبات بسیار شیرین و لحن دلنشین، یکی از خصوصیات استثنائی حافظ است.شعر حافظ فصیح است و بلیغ. فصاحت یك نوع زیبایی در سخن است، شعر حافظ نیرویی از زیبایی دارد كه هر كسی كه آن را می شنود به سوی آن كشیده می شود. در کلام حافظ نهایت زیبایی ظاهر، با غایت ظرافت باطن و معنا، در هم آمیخته است. به راستی کلام هر قدر ظاهری زیبا داشته باشد اما تا معنایی عمیق و اثربخش نداشته باشد، نمیتواند حیات و دوام داشته باشد.

یکی از شگردهای بی نظیر و بی رقیب حافظ، استفادة هنرمندانه از ایهام است که هم وسعت و زیبایی به کلام شاعر می بخشد و هم وسیلة گریزی است از حکومت و هر گونه تفتیش. حافظ به اقتضای هنرمندی و شاعریش می کوشیده است تا شعر خود را به ناب ترین حالت ممکن صورت بخشد و از آنجا که ابهام جزء جدایی‌ناپذیر شعر ناب محسوب می شود، حافظ بیشترین سود و بهره را از آن برده است. ایهام تناسب و ایهام تضاد حافظ، شعرش را چند بعدی کرده است. شعر حافظ، شعر ایهام و ابهام است، ابهام شعر حافظ لذت بخش و رازناک است.

علاقة حافظ به شیراز از منظر دیوان او و غزلیاتش به خوبی مشهود است و این اشارات با رویدادهای تاریخی زمان حافظ تطابق دارد، بنابراین در دیوان حافظ اگر غزلی شیوا و دلپسند خوانده می‌شود به طور حتم در خلال ابیات آن رمزگونه و یا آشکارا واقعه‌ای در روانش و در اندیشه‌اش سیر می‌کند. چرا که حافظ را نباید یک شاعر ساده اندیش و مبالغه گو دانست زیرا وی پیش از اینکه حتی شاعر باشد به مسائل دینی و فلسفی و عرفانی کاملاً آشنایی داشته و بینش وی فرای دریافت تأملات و دقایق اجتماعی است؛ بنابراین دید و دلبستگی حافظ به شیراز از دو منظر قابل بررسی است: یکی مطابقت سروده‌هایش با اتفاقات جامعه که گاهی بر وفق مراد وی است و دیگری طبیعت متنوع شیراز در آن برهه از زندگی حافظ.

حافظ از جمله شاعرانى است که در ایام حیات خود شهرت یافت و به سرعت در دورترین شهرهاى ایران و حتى در میان پارسى گویان کشورهاى دیگر مورد قبول سخن شناسان واقع گردید و خود نیز بر این امر واقف بود. چنانکه گفته است:

شکرشکن شوند همه طوطیان هند                            زین قند پارسی که به بنگاله می رود

 او از مهم‌ترین تأثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته می‌شود. گوته، نابغه‌ترین ادیب آلمانی، دیوان غربی-شرقیخود را تحت تأثیردیوان حافظسرود، و فصل دوم آن را با نام «حافظ‌نامه» به اشعاری در مدح حافظ اختصاص داد و چه زیبا گفته است: اگر که سخن را عروس بدانیم و اندیشه را داماد، این زفاف را اویی شناسد که حافظ را بستاید.در قرون هجدهم و نوزدهم اشعار او به زبان‌های اروپایی ترجمه شد و نام او به گونه‌ای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت. هرساله در تاریخ بیستممهرماه مراسم بزرگ‌داشت حافظ در محل آرامگاه او در شیراز با حضور پژوهشگران ایرانی و خارجی برگزار می‌شود.

حافظ شیرین بیان، مراحل کمال را پله به پله پیموده است و تک تک غزل‌های وی نشاندهندة حالتی از احوال شاعر و گویای دوره‌ای از ادوار زندگی اوست. زبانش، موضوع سخنش، اشارات نیمه پنهان کلامش، همه و همه دلنشین‌اند و تا به امروز فارسی زبانان را سرخوش و سرمست از سکر سخن خویش کرده و هر صاحب ذوقی را به وجد آورده است. ناگفته نماند تنها ادب دوستان بهره مند از او نیستند بلکه شب یلدا، کنار سفرة هفت سین، جشن چهارشنبه سوری، جشن‌های عقد و عروسی و بسیاری از محافل دیگر دیوان حافظ زینت بخش آن جمع است و این است که از گذشته فال گرفتن با دیوان حافظ میان فارسی زبانان معمول و مرسوم شده است و در هر زمان، هنگام غم و شادی محرم دل ایرانیان بوده و همینک، روزی نیست که شعر او را نخوانند و یا در قالب آهنگ نشوند. اینست راز ماندگاری و سرمدی بودن این شاعر شیرازی.