حق حرمت یک اثر
صبا مختاری

حق حرمت یک اثر
صبا مختاری
وکیل پایه یک دادگستری
 

آیا آثار ادبی، هنری مانند یک کتاب یا یک تابلوی نقاشی پس از پدید آمدن توسط دیگران قابل تغییرند؟ برای روشن تر شدن موضوع بحث، به این 2 تصویر از تابلوی مونالیزا اثر لئوناردوداوینچی نگاه کنید. یکی از این تابلوها برای سردر یکی از شعب مک دونالد که در نزدیکی موزه لوور قرار دارد طراحی شده است. آیا این تغییر مجاز است؟ اگر وراث داوینچی زنده بودند آیا می توانستند از مک دونالد به خاطر نقض حقوق نقاش اصلی به مراجع قضایی شکایت کنند؟ تمامی آثار پدید آمده در شاخه های مختلف هنر و ادبیات مصون از تغییر هستند. به این حق قانونی "حق حرمت اثر " ( the right of integrity) اطلاق می شود. به عبارت دیگر این آثار حریمی دارند که آنها را مصون از تغییر نگه می دارد تا همواره به همان شکلی که خلق شده و مورد پذیرش هنرمند هستند باقی بمانند. در این نوشتار به بررسی این حق می پردازیم تا بدانیم استفاده کنندگان آثارادبی-هنری، تا چه اندازه مجاز به تغییر یا دخل و تصرف در آن هستند.
زمانی که اثری پدید می آید، برای پدیدآور دودسته حق ایجاد می شود. یکی حقوق مادی(مانند حق فروش اثر) و دیگر حقوق معنوی(مانند حق انتساب اثر). حقوق معنوی ارتباط محکمی با خالقشان دارند و حتی فوت پدیدآورنده نیز خللی در این رابطه ایجاد نمی کند. به طور مثال  شاهنامه تا ابد منتسب به فردوسی خواهد بود. حق حرمت اثر نیز از اقسام حقوق معنوی است. حقی پایدار که موجب می شود تمامیت یک اثر حفظ شود و اثر خلق شده همواره به همان صورتِ مورد نظر هنرمند، مؤلف یا مصنف باقی بماند.
تغییر
تغییر در آثار ادبی-هنری به معنای دخل و تصرف است. اما محدوده این تغییر کجاست؟ در قوانین کشورهای دنیا، 2 تعبیر برای شناسایی حریمِ تغییر غیرمجاز وجود دارد. دسته اول کشورهایی هستند که هرگونه تحریف و تغییر را در آثار ممنوع می کنند و دسته دوم کشورهایی هستند که تغییر را در صورتی غیرمجاز می دانند که به افتخار و شهرت پدیدآورنده لطمه وارد کند. ایران جزو کشورهای دسته اول است و در ماده 19 قانون حمایت از حقوق مؤلفین، مصنفین و هنرمندان مصوب سال 1348 آمده است: هرگونه تغییر یا تحریف در اثرهای مورد حمایت این قانون و نشر آن بدون اجازه پدیدآورنده ممنوع است. علت این حمایت گسترده چیست؟ کشورهای موسوم به civil law یا کشورهای حقوق نوشته که ایران نیز جزو آنان است، در محدوده کپی رایت به حقوق پدیدآورنده آثار ادبی-هنری بیش از حقوق استفاده کنندگان اهمیت می دهند. استدلال این کشورها بر این مبنا است که گسترش محدوده حمایتی، سبب تشویق مؤلف به پدیدآوردن اثر هنری می گردد و قانونگذار به خالق آثار، از جهت عدم هرگونه تغییرات آتی اطمینان می دهد. در نتیجه زمانی که پدیدآورنده آثار ادبی- هنری از تغییر آثار خود مطلع و اقدام به اقامه دعوا کند، صرف اثبات «تغییر» ، طرف دعوا را موظف به دفاع می گرداند ولی در حقوق کشورهای عرفی یا common law که به حقوق استفاده کنندگان بیش از حقوق پدیدآور اهمیت داده می شود، پدیدآورنده در زمان اقامه دعوا، علاوه بر اثبات تغییر اثر، موظف است ورود لطمه به شهرت و اعتبار خود را نیز نزد مراجع قضایی اثبات کند. استدلال کشورهای حقوق عرفی مانند انگلستان ، استرالیا و کانادا آن است که گاهی تغییر در یک اثر، می تواند سبب شهرت و افزایش اعتبار آن شود! مانند حالتی که هنرمند مشهور و چیره دستی در اثر ساده هنرمند ناشناخته ای تصرف می کند یا مواقعی که انعکاس تغییر اثری، سبب آگاهی و تمایل مردم به مطالعه اثر ناشناخته ای می شود. پس در نظر حقوق این قبیل کشورها منطقی است که تنها تغییری را نقض حرمت اثر بدانیم که به شهرت و اعتبار آن لطمه وارد کند. اما همانطور که پیشتر هم بیان شد، قوانین حاکم در ایران حتی از تغییرات به قصد اصلاح نیز ممانعت می کند.
 نکته مهم قابل بحث، عدم شمول حمایت قانونی از آثار صوتی است. متأسفانه قانون ترجمه و تکثیر نشریات و کتب و آثار صوتی مصوب 1352، در مورد حق تمامیت اثر، حاوی هیچ حکمی نیست و ممکن است این سوء برداشت صورت گیرد که در آثار صوتی ایران، تغییر مجاز است. البته با برداشت موسع از مواد 10 و 11 این قانون می توان نتیجه گرفت که حق احترام به اثر در آثار صوتی هم می بایست رعایت شود ولی کوتاهی قانونگذار در عدم صراحت بیان، قابل مسامحه نیست. بالاخص ضمانت اجرای کیفریِ نقض این حق در خصوص سایر آثار (مندرج در ماده 25 قانون 1348) مانع از تفسیر موسع به نفع پدیدآورنده می شود. زیرا که در دعاوی کیفری، تفسیر می باید به طور محدود و به نفع متهم صورت گیرد. لذا صراحت ممنوعیت تغییر در آثار صوتی ضروری بوده و پیشنهاد می گردد.
تعارض حق حرمت اثر با اعمال حق مالکیت
ماده 35 قانون مدنی، مالک را مجاز به هرگونه تصرف و انتفاع از ملک می کند. این جایگاه ناشی از حقوق مالکانه است. اما همانگونه که گذشت، حق حرمت اثر مانع از هرگونه دخل و تصرف در آثار ادبی-هنری می شود. پس فردی که اثر هنری مانند یک تابلو نقاشی را خریداری می کند، با توجه به آنکه مالک آن خواهد بود در اعمال تسلیط خود با ممانعت حق حرمت اثر مواجه می شود وبه بهانه آن که مالک آن است نمی تواند درختان موجود  در جنگل نقاشی را کم یا زیاد یا رنگ اجزای آن را به دلخواه تغییر دهد. علت این محدودیتِ حق مالکیت آن است که آثار ادبی-هنری در نوع خود منحصر به فرد بوده و رابطه پدیدآور با اثرش بسیار قوی تر از رابط ای است که در مورد سایر کالاها ایجاد می شود. این ارتباط با دست به دست شدن آثار همچنان پابرجا می ماند. در نتیجه هرگونه مطلق گرایی در حقوق مالکانه، موجب نفی حقوق پدیدآورنده می شود. برای جمع حقوق ناشی از مالکیت و حق خالق آثار ادبی-هنری می توان گفت، مالک تا حدی می تواند حقوق مالکانه خود را اعمال کند که منافی حقوق معنوی اثر نباشد. به طور مثال در مورد اندازه، رنگ و نوع قاب نقاشی یا محل نصب آن می تواند اعمال سلیقه کند.
استثنائات وارد بر حق تمامیت اثر
هرچند حق حرمت اثر، سبب حمایت از تمامیت اثر خلق شده می شود و از اعمال تغییر و تحریف بر روی اثر پدیدآمده ممانعت می کند، ولی اگر این حق به طور کامل اعمال شود، دشواری های فراوانی را برای استفاده کنندگان پدید می آورد. به همین جهت استثنائاتی بر اعمال این حق وارد می شود. قبل از بررسی استثنائات، قابل بیان است که موافقت پدیدآورنده، تغییرات را بر روی اثر مجاز می گرداند. اما از آنجا که حقوق معنوی آثار ادبی-هنری بر خلاف حقوق مادی به ورثه به ارث نمی رسند، لذا اذن مذکور در این قسمت، صرفاً از سوی پدیدآورنده مجاز است و اذن به دخل و تصرف در آثار ادبی-هنری به ورثه به ارث نمی رسد که البته نباید با حق اعتراض و اقامه دعوا به جهت نقض اثر اشتباه شود.
استثنائات حق تمامیت اثر به طور عمده شامل موارد زیر است:
1- تغییرات جزئی . به طور مثال ناشر زمان چاپ یک کتاب مجاز به اصلاح غلط های املائی و دستوری آن است. هرچند ملاک شخصی از جزئی بودن تغییر نمیتوان ارائه داد، اما بسته به مورد : مصون ماندن کل اثر از تغییری که اساسی محسوب نشود می تواند مصداق  مفهوم جزئی باشد. در این مورد نظر دادگاه معمولاً تعیین کارشناس فنی برای ارزیابی تغییر اعمال شده است. قانونگذار ما به صراحت اصلاحات جزئی را بیان نکرده اما با تفسیر موسع از ماده 19 و مراجعه به عرف و بنای عقلا می توان قائل به پذیرش آن شد. ولی در قوانین برخی کشورها نظیر آمریکا این استثنا به صراحت بیان شده است. آنچه در این قسمت بحث شد در ارتباط با اعمال تغییرات جزئی بود ولی آیا مؤلف می تواند اعمال تغییرات کلی را بر روی اثرش اجازه دهد؟ هرچند سرنوشت اثر هنری در دست پدیدآورنده آن است و برخی اطلاق کلمه «اجازه» در ماده 19 را مؤید صحت این عمل می دانند، ولی باید اجازه مؤلف را صرفاً به موارد تغییرات جزئی قابل تسری دانست. چون در صورت اعمال تغییر کلی، اثر پدید آمده اثر قبلی محسوب نمی شود. در این مورد اگر پدیدآورنده به فردی مجوز تغییر کلی در اثرش را بدهد، در واقع اذن به ساخت یک اثر جدید برپایه اثر متعلق به خود را داده است.
2-  تغییر یا حتی نابودی اثر توسط قوای قاهره. مالک یا استفاده کننده در این حالت هیچ گونه مسئولیتی نخواهند داشت. همانطور که برخی دادگاه های فرانسوی عمل کرده اند، در صورت نابود کردن اثر، مالک یا استفاده کننده معاف از مسئولیت نیستند مگر در صورت اثبات قوه قاهره و موارد مشابه آن. بحثی که در این خصوص مطرح می شود این است که اگر در اثر نیروی قاهره اثری تغییر کرد، آنچه باقی مانده آیا همچنان مورد حمایت است یا استفاده کننده به بهانه اینکه آنچه برجا مانده اثر قبلی نیست  می تواند به دلخواه در آن دخل و تصرف کند؟ به نظر می رسد اگر اثر قوه قاهره در حدی است که هنوز بتوان اثر قبلی را از شیء بجا مانده شناسایی کرد، آنچه بر جای مانده هنوز مشمول حمایت است ولی اگر اثر نیروی قاهره سبب نزدیک شدن اثر به مواد اولیه تشکیل دهنده آن شده و نمی توان نشانه های اثر قبلی را در آن پیدا کرد، دیگر از حیطه حمایت خارج است و چه بسا اجازه ضمنی برای تغییر به استفاده کننده، سبب خلق اثر دیگری بر روی آن شود.
3- تغییر حین استفاده. یک اثر ادبی یا هنری می تواند مشتق شده از اثر دیگری باشد که در این حالت به آن اثر اشتقاقی گفته می شود. مانند ساخت فیلمی بر پایه یک رمان. برای خلق آثار اشتقاقی به طور معمول مجوز از پدیدآورنده اصلی اخذ یا ساخت اثر بر پایه اثر اصلی در موقع اجرا یا معرفی اثر اذعان می شود. خالق آثار اشتقاقی، موظف به رعایت امانت و صداقت و حفظ تمامیت اثر مورد اقتباس هستند. ولی در بعضی از اینگونه آثار، طبیعت و هدف اثر، مستلزم آن است که تغییراتی در مورد اقتباس به عمل آید. مانند تبدیل رمان به سناریو.
نمود بارز این استثنا در ترجمه دیده می شود. زیرا ترجمه یک اثر، مستلزم ایجاد تغییراتی در متن اصلی است.  به طور ضمنی فرض می شود که مؤلف می داند اثرش نمی تواند به طور کامل و کلمه به کلمه ترجمه شود و لازمه ترجمه، تغییرات غیر قابل اجتناب است. اگر در ترجمه قائل به اینگونه رضایت های ضمنی مؤلف نباشیم ، متون ترجمه غیر قابل فهم و ثقیل خواهند بود.
4- تغییرات مقتضی اجرا. این استثنا بیشتر در مورد فیلم ها مصداق دارد. گاهی ضوابط فنی پخش مستلزم ایجاد تغییراتی بر روی فیلم ساخته شده است. مانند تغییر فنی بر روی صداگذاری فیلم که آن را مناسب پخش تلویزیونی می کند. این تغییرات از جهت آنکه اثر را متناسب نوع دیگری از ارائه می کند مجاز شناخته می شود. در قوانین بعضی از کشورها، این استثنا به صراحت برای مطابقت با ضوابط پخش، در قوانین بیان شده است. به طور مثال قانونگذار قبرس مقرر می دارد اگر یک اثر در تلویزیون مورد استفاده قرار گرفت، پدیدآورنده حق اعتراض نسبت به تغییراتی که از جهت فنی و برای بهره برداری آن لازم است را ندارد. مسئله قابل بحث این است که آیا پخش پیام بازرگانی در خلال پخش فیلم، نقض حق تمامیت اثر محسوب می شود یا اضافه کردن پیام های بازرگانی از اقتضاهای مجاز پخش رسانه ای است؟ در فرانسه قانون 30 دسامبر 1986 در مورد آزادی ارتباطات ، پخش آگهی  را از طریق شبکه های تلویزیونی منع می کند و فقط شبکه های خصوصی را مجاز در پخش فقط یک آگهی در طول فیلم میداند. ماده 16 قانون مالکیت فکری فرانسه مصوب 1985 میلادی نیز هرگونه تغییر اعم از اضافه یا حذف کردن در فیلم ها را منوط به رضایت مدیر و مؤلفان مشترک آن می داند. در ایران نظر به عدم منع قانون، رویه ای که تاکنون در پیش گرفته شده و همچنین تأمین قسمت عمده بودجه  صدا و سیما از طریق  پخش  پیام های بازرگانی، عرفاً پخش این آگهی ها مجاز شمرده شده است.

   

آثار فکاحی بر مبنای یک اثر ادبی-هنری
 گاهی یک اثر، به قصد شوخی یا حتی طنزپردازی مورد تغییر قرار می گیرد. مانند تغییر چهره مونالیزا در این نقاشی ها یا اضافه و حذف کردن عبارات یک تصنیف. اثری که پدید می آید حتماً اشتقاقی است و آنچه در خلق آن بارز است، تقلید به قصد خنداندن است. به طور معمول این آثار مورد اعتراض پدیدآورنده اصلی قرار نمی گیرد. به بیان دیگر خالق اثر، تقلید تمسخرآمیز را گاهی نوعی ارتباط مخاطب با اثرش تلقی و با تسامح از آن گذشت می کند. این حالت به طور معمول شامل مواردی است که اثر اصیل، از نمونه تغییر یافته آن کاملاً قابل تفکیک بوده و تغییر با قصد تخریب و لطمه به اصالت اثر اصلی ایجاد نشده باشد. موافقت هایی برای حمایت از اینگونه اقدامات وجود دارد و برخی با بیان 2 استدلال زیر، منوط کردن مطلق خلق آثار کمیک را به اجازه پدیدآورنده اولیه، مورد اعتراض قرار می دهند. مطابق نظر آنها:
1- نوع اثر جدید کاملاً متفاوت از سبک کار اصلی است و در اثر جدید خلاقیت به چشم می خورد و کپی برداری صرف نیست. در صورت سخت گیری قانونگذار در این زمینه هنر طنز و کاریکاتور محدود به خلق آثار بدیع می شود که مناسب نیست.
2- محدودیت در این زمینه مخالف آزادی بیان است. به عبارتی دیگر در دیدگاهی که گفته می شود افراد می توانند از اثر بهره برداری کنند در موارد طنز پردازی، این حق برای استفاده کننده نوعی بیان عقیده در رابطه با برداشت و احساس نسبت به اثر اصلی است که می تواند یکی از مصادیق آزادی بیان باشد. در نتیجه به جهت احترام به آزادی بیان، محدودیت حقوق پدیدآورنده می تواند موجه باشد. پس به طور کلی می توان گفت در نظر طرفداران این دیدگاه، به بهانه حق حرمت اثر نباید خلاقیت و آزادی بیان را در جامعه محدود نمود.
اما به هرجهت مطابق قانونگذاری ایران، هرگونه تقلید تغییر یافته به هر صورت نقض حق تمامیت اثر محسوب می شود و قابل پیگیری است. با توجه به فقدان معیار کلی برای تشخیص اثر این تغییر، باید اذعان نمود که تشخیص در خطر بودن اثر، با پدیدآورنده آن بوده و هر زمان احساس کند به اصالت یا شهرت اثر لطمه وارد خواهد شد، می تواند ممانعت از این اقدام و جبران خسارات را مطالبه کند. دادگاه نیز به طور معمول نقض حریم اثر را با صدور قرار کارشناسی احراز خواهد کرد.
نتیجه بحث
حقوق معنوی از منافع غیر مادی پدیدآور حمایت می کند زیرا اثر منعکس کننده احساسات و عقاید مؤلف و هر آنچه او در راه خلق اثر درک کرده است می باشد. حق حرمت اثر بارزترین نمود حمایت قانونگذار از حقوق معنوی پدیدآورنده است و اثر وی را مصون از تغییرات آتی می گرداند. در کشور ما همانند دیگر کشورهایی که نظام حق مؤلف را اعمال می کنند، اطلاق قانون ، امکان حمایت از هرگونه تغییرات اثر با اهداف مثبت و منفی را فراهم می کند که علاوه بر جامع بودن و امکان اثبات نقض آن در دعاوی، سبب اطمینان خاطر مؤلف از حمایت های آتی شده و در نهایت به رشد خلاقیت و ابداع در جامعه می انجامد. نقص قانونگذاری ما در این زمینه به نبود صراحت کافی در زمینه بیان حمایت قانونی از آثار صوتی و نمایشی به طور مجزا است. در صورت حل این نقصان از سوی مقنن برای شمول این آثار دیگر نیاز به قیاس و تفسیر موسع نمی باشد. همچنین در قوانین ما قسمت مجزائی که به بیان استثنائات رعایت حق حرمت اثر بپردازد دیده نمی شود. حال آنکه عمده اختلافات فی ما بین ناشر ، مترجم و دیگر استفاده کنندگان با پدیدآور بر سر مباحث داخل در استثنائات است. از آنجا که نمی توان معیار کلی برای تمییز تقلید به قصد تمسخر از نقض تمامیت اثر ارائه داد و بسته به مورد با نظر دادگاه تعیین می شود، باید منتظر ایجاد رویه های قضایی مناسب به حال مؤلفین و پدید آورندگان آثار ادبی هنری و یا خالقان خلاق آثار فکاهی جامعه شد.

منابع

   قوانین :
      قانون حمایت از حقوق مؤلفین و مصنفین و هنرمندان مصوب 1348
      قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352

  معاهدات بین المللی:
      کنوانسیون برن مصوب 1886
 
کتابها :
  کلمبه، کلود، اصول بنیادین حقوق مؤلف و مجاور در جهان، ترجمه علیرضا محمدزاده وادقانی، نشر میزان،1385
  زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری،سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت)، 1387   

پایان نامه ها :
آزاد بیگی، سمیه، حقوق معنوی پدید آورندگان آثار ادبی-هنری و حقوق شخصیت، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1385
محمدی، پژمان، قراردادهای بهره برداری از حقوق مؤلف، پایان نامه دکتری دانشگاه تهران، 1385
حمیتی واقف، احمد، حقوق شخصیت، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1377

مجلات :
* Oxford university press:  Journal of Intellectual property law and practice,2012,vol.7,no.8:
    (Moral Rights in the  Modern world: is it time for a chang?) Iona Harding and Emily sweetland
     http://jipplp.oxfordjournals.org/content/7/8/565.abstract
 

مقالات اینترنتی:
*The Moral Right of Integrity: A Freedom of Expression,Leslie Kim Teiger-Bar-Am
    http://ssrn.com/abstract=1019946
*Prody and the Right of Integrity, Yuriko Haga
 http://www.law.kyushu-u.ac.jp/programsinenglish/seminar2010/haga.pdf
*The Moral Rights in Canadian Copyright law, Lesley Ellen Harris
http://www.slaw.ca/author/harris/mondays-mix-6

عکس ها:
http://www.louvrepourtous.fr/McDo-au-Louvre-une-faute-de-gout,339
 http://www.google.com/imgres?hl=ensa=xtbo=dbiw=1024bihcm: