بازتاب شهادت میرزا در شعر گیلکی «واگردسِ سال» از ابراهیم شکری
الهام کیانپور


بازتاب شهادت میرزا در شعر گیلکی «واگردسِ سال» از ابراهیم شکری
الهام کیانپور نویسنده : الهام کیانپور
تاریخ ارسال :‌ 12 دی 99
بخش : اندیشه و نقد


چکیده


نهضت جنگل، به عنوان حادثه اي تاريخي و اجتماعي بر زندگي، ذهن و زبان مردم ايران به ویژه گیلان تأثير بسيار داشت. شاعران گیلکی سرای بسیاری با تأثیر از حماسه آفرینی های میرزا کوچک و یارانش در راستای تبیین ارزش های انقلابی، اشعار بومی جنگل را پدید آوردند. نوشتار حاضر، با هدف مطالعه‌ی شعر گیلکی‌ »ابراهیم شکری» به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که «مضمون شهادت میرزا در شعر این شاعر گیلکی سرا چگونه تجلی یافته است؟»، از این رو، این نوشتار بر آن است تا با بررسی شعر گیلکی این شاعر، به چگونگی استفاده از عناصر و تصاویر شاعرانه در راستای این موضوع بپردازد. پیکره‌ی داده‌ی پژوهش حاضر، شعر گیلکی «واگردسِ سال» از ابراهیم شکری است که به روش کتابخانه‌ای از کتاب «سردارِ جنگل خوس» از شاعر مذکور، گردآوری شده و سپس در ارتباط‌‌ با موضوع مورد بحث، به توصیف و تحلیل درآمده‌ است. نگارنده در این نوشتار نشان‌ می‌دهد که درون مایه ی اصلی این شعر گیلکی، مبتنی بر توصیف پیکر میرزا کوچک و بازتاب این خبر تلخ با استفاده از تصاویر شاعرانه و عناصر طبیعی است تا در نهایت به این مهم برسد؛ شعر گیلکی این توانایی را داراست که با استفاده با ظرفیت های واژگانی، ثبت کننده ی وقایع نهضت جنگل به زبان بومی باشد.
کلمات کلیدی: میرزاکوچک، نهضت جنگل، شعر گیلکی، طبیعت، گیلان.

1-    مقدمه
اشعار جنگل در کنار سایر هنرها توانست، پیام میرزا و زندگی مردم گیلان را در این نهضت  روایت کند و انعکاس‌دهنده‌ی حماسه‌ی غیرت مردان و زنان دلیر این سرزمین  باشد، چرا که یکی از تأثیراتی که شعر و ادبیات می‌تواند بر افکار و احساسات مردم در هر دوره بگذارد، پرداختن به مسائل اجتماعیِ و تاریخی آب و خاک شان است.  شاعران گیلکی سرا  نیز در بازنویسی تاریخ جنبش جنگل در راستای رشادت و رادمردی قهرمانان این نهضت، آثار ارزشمندی  از خود، به جا گذاشته‌اند و به نوعی پرچم‌دار شعر بومی جنگلِ شده اند.
شعر گیلکی «واگردسِ سال» به مفهوم سال واژگون یکی از اشعار کتاب «سردارِ جنگل خوس» از  ابراهیم شکری است. این کتاب، دربردارنده ی دو بخش:  منظومه‌ی سردار جنگلِ خوس و گیلکی شعرانِ جنگلی است. شکری این منظومه را در راستای روایت تاریخ نهضت جنگل سروده است، بخش اول این مجموعه به مبارزات هفت ساله ی میرزا و یارانش اختصاص دارد، در این بخش شاعر به ریشه ها، فراز و نشیب های این نهضت و حوادثی که منجر به شهادت میرزا می شود، اشاره دارد و بخش دوم این مجموعه نیز،  شامل اشعاری در قالب آزاد با موضوع میرزا و جنگل است، که نگارنده یکی از اشعار این کتاب در قالب آزاد را برای بررسی انتخاب نموده است. شکری بیشتر از هر چیز در اشعار این کتاب به تاریخ جنبش جنگل، طبیعت و عناصرش وفادار است و از آن ها به شیوه‌ای نو استفاده می‌کند، چونان که در اکثر موارد در پس معنای عینی واژه‌ها، معنای ضمنی نیز حضور دارد. او در محور عمودی اشعارش قادر به انتقال بار معنايي وعاطفي به مخاطبان گوناگون است.

2-    تحلیل شعر گیلکی« واگردسِ سال »
فرهنگ و اعتقادات بومی هر قومی نسبت به فرهنگ و اعتقادات ملی آن‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که زبان و فرهنگ ملی هر جامعه‌ای با زبان و فرهنگ اقوام مختلف آن جامعه ارتباطی تنگاتنگ و محکم دارد. بازتاب اسطوره های بومی، ملی و دینی در اشعار گیلکی متأثر از فرهنگ انقلابی و تداوم اندیشه ی آرمان خواهی و آزادگی در جامعه است. عشق به وطن و دفاع از آن، پیام آزادی و آزادگی در شعر گیلکی همواره  با مؤلّفه‌ هاي ديني و شخصیت هایی چون میرزا کوچک پيوند خورده است، چرا که هدف از فراخوانی قهرمانان بومی در اشعار، نه تنها یادآوری رشادت و پایداری آنها، بلکه زنده نگاهداشتن هویت ملّی و بومی و آگاهی به نسل امروز و آینده است.
«واگردسِ سال»
ایتا  واوه سر
 ماتابی دیم
 کولِ داس
 بی دومه تبر
همتا
خون دیمیر
واگردسِ سال
 خاسی
خوسرا بخوره!
 اوروشواره
 دیپخته بو
 سبزه میدان دشتکی...(شکری، 1390: 102).
برگردان به فارسی: یک سرِ بریده/ چهره ی مهتابی/ داسِ ناتیز/ تبر بی دسته/ همه/ آغشته به خون/ سال واژگون/ می خواست/ سرِ خودش را بخورد!/ شیون و زاری/ پیچیده بود در دشت سبزه میدان...
شعر، صورتي از ادبيات است كه قادر است تأثيرگذارترين تصوير از جغرافيا و تاریخ هر واقعه ای را ارائه دهد. عنصر عاطفه، در این دست اشعار بر ديگر عناصر، چيرگي انكارناپذيري دارد که لازمه ي زبان شعر است، از طرفی واژه‌ها در کنار عنصر عاطفه با یافتن جانی تازه،  می توانند خود را در معناها و کارکردهای مختلفی گسترش  دهند.
ایتا  واوه سر/  ماتابی دیم/  کولِ داس/  بی دومه تبر/ همتا/ خون دیمیر
شاعر، شعرش را با تشریح پیکری بی جان آغاز می کند که زمانی مصمم و دلیر، جنگل ها را با فراز و نشیب زمانه پیموده و از پای ننشسته بود. سر بریده ای که دارای چهره ای مهتابی است، دو مفهوم را به خود به همراه دارد:  چهره ای که به دلیل از دست دادن خون بسیار رنگ پریده شده و به مهتاب می ماند و در مفهوم دیگر ازآن جا که مهتاب نماد زیبایی، ایثار و عشق است؛ چهره ی زیبا و نورانی میرزا  که روشنی بخش راهِ تاریک و ظلمانی ست، به آن تشبیه شده است. در ادامه، داس ناتیز و تبر بی دسته ی آلوده به خون را می بینیم. شاعر با هوشمندی در این بخش از ابزاری سود جسته است که کاربردشان برای قطع درختان، خرد کردن و شکل دادن چوب  آن هاست. شکری با استفاده از ابزاردستی کشاورزی و زندگی روستایی سعی بر ترسیم فضای بومی، فرهنگي و اقتصاديِ دوره ی میرزا دارد. در این قسمت از شعر، گویی میرزا به درخت تنومندی در جنگل تشبیه شده است که داس و تبر او را از پای انداخته اند. ناتیزی داس می تواند ازیک سو کنایه از بی فکری و نابخردی قاتل باشد و از سوی دیگر حکایت از تعجیل برای دریافت مژدگانی، که فرصت تیز کردن آلت قتّاله را از او سلب کرده است. تبر نماد ستمگری و زورمداری است که با حرکت خود باعث زیر و رو شدن اوضاع و نیستی می شود. شاعر برای بیان رساتر منظور خود،  از تبر بی دسته استفاده کرده است که خیانت و بی مهری همرزم جنگلی او (خالو قربان) را در ذهن مخاطب متبادر می کند، تبری که به دلیل فراموشی ریشه و اصالت جنگلی اش، دسته ی چوبی ندارد و یا تبار و آزادگی اش را به کناری نهاده تا به جمع سفّاکان روزگار بپیوندد.
واگردسِ سال/ خاسی/ خوسرا بخوره!/  اوروشواره/  دیپخته بو/ سبزه میدان دشتکی...
این بخش با بیان تعریفی نو از سال آغاز می شود که سازنده‌ی اندیشه ی اصلی مندرج در شعر است، «واگردسِ سال» یا سال واژگون، روایتی از تغییر نامتناسب در زندگی طبیعی است. این گونه توصیف، می تواند سازنده ی ساختاری منسجم برای پیام اصلی شعر باشد، چرا که نشان از دگرگونی بزرگتری دارد که همانا مردم و حکومت است. شاعر، سال را به موجودی زنده و گناهکار تشبیه نموده که فراز و نشیب های فراوانی را در جهت عذاب، درد و رنج  موجب شده است. شاعر برای تبیین این مفهوم از ضرب المثل معروف «خاسی خو سرا بوخوره» به خوبی سود جسته است چراکه در ادامه ی شعر به دلیل روسیاهی وخطاکاری روزگار صدای شیون و زاری ازسبزه میدان رشت به گوش می رسد. سبزه میدانی که برای اولین بار صدای میرزا در آن وقتی اعلامیه ی جمهوری را قرائت می کرد، به گوش رسید، سبزه میدانی که سر میرزا را پس از جدا کردن از تنش، روزهای بسیاری برای عبرت مخالفان حکومت در آن به نمایش گذاشتند. « واگردسِ سال» عنوان برازنده ای ست برای این شعر، شعری که با وجود آن که به پایان رسیده است، اما همچنان صدای ضجه، فغان و درد از آن شنیده می شود...
3-    نتیجه گیری
شاعران گیلانی، به ویژه شاعران گیلکی سرا، اشعار ماندگاری در راستای نهضت جنگل خلق کردند که به نوعی بازخوانی دلاوری های میرزا و یاران وفادارش است. در این میان با مطالعه‌ی شعر «واگردسِ سال » از کتابِ «سردارِ جنگل خوس » از  ابراهیم شکری می توان دریافت که این شعر گیلکی پیرامون توصیف پیکر بی جان میرزا  و بازتاب این خبر تلخ در میان مردم سروده شده است. ابراهیم شکری، در این شعر با استفاده از عناصر و  نمادها، دوره ی میرزا را به اختصار در اثرش ترسیم نموده  و با سود جستن از ضرب المثل در توصیف مفاهیم واژگانی شعرش، به شکل و محتوای اثر خود قوام داده است و از آن جايي که شعر از سوی مخاطبان بسياری نگریسته می شود، سعی بر این داشته،  تا شفاف‌‌تر و ملموس تر  به بازتاب  واقعه بپردازد. در نهایت می توان گفت، ادبیات گیلکی، این توانایی بالقوه را داراست که ابزاری کاربردی و موثر برای به تصویر کشیدن تاریخ و فرهنگ این سرزمین‌ باشد و با تأثیر بر اذهان اقشار مختلف جامعه‌ در راستای حفظ ارزش‌های ملی، نقش مهمی نیز در ماندگاری زبان گیلکی ایفا نماید.

 

•    شکری، ابراهیم (1390)، سردار جنگل خوس، رشت: انتشارات دهسرا.

 

   لینک کوتاه :

  چاپ صفحه
بیان دیدگاه ها
نام و نام خانوادگی : *
ایمیل :
URL :
دیدگاه شما : *
  کد امنیتی
کد امنیتی :