نگاهی به شعر دهه ی هشتاد / علی رضا نوری

نگاهی به شعر دهه ی هشتاد                                                 

علی رضا نوری –همدان

در آستانه ی دهه ی 90 ، تحلیل و بررسی شعر دهه ی هشتاد امری ضروری به نظر می رسد و می تواند در ترسیم افق های شعری آن تاثیر گذار باشد ، در این میان اولین سوالی که به ذهن می رسد اینکه : آیا لزوماً در هر دهه ای باید منتظر اتفاقی تازه در شعر بود و نکته دیگر این که آیا تقسیم بندی دهه ای می تواند بستر مناسبی برای تحلیل شعری یک فرهنگ باشد ؟

شعر دهه ی هشتاد از زوایای متعدد قابل بررسی است و می تواند محل بحث باشد . بررسی زبانی ، بررسی مفهومی ، بررسی پیشنهادهای ارایه شده و موارد بسیار دیگری که هر کدام نوشته ای جداگانه می طلبد . آن چه در شعر این دهه قابل لمس است : اضطراب ناشی از زیست شاعرانه بود که محصول فرایندی تدریجی است که ابتدا شاعر و بعد از آن فضای سیاسی شعری را تحت تأثیر قرار می دهد ، اضطرابی که شاید ریشه اش به فردیت شاعر و واکنش او به رخدادهای فرهنگی , سیاسی و اقتصادی بر می گردد .  و می تواند در روند شعری یک شاعر و یا حتا یک دهه تاثیر گذار باشد

عموماً در شناخت شعری هر دوره  ، جریان ها ، رخدادها و رفتارهای آن دوره و دوره های قبل واجد اهمیت بوده و هر تحلیل گری ناگزیر از پرداختن به آن است . زیرا ساختارهای اجتماعی در شکل بخشی به فرم ها و رفتارهای هنری سهمی غیر قابل انکار دارد و در یک بازه ی زمانی با تحلیل هر کدام نقش و نمود دیگری را می توان  به وضوح مشاهده کرد

دهه ی هشتاد ادامه ی جریان شعری نیماست که نسبت به دهه های دیگر سه اتفاق مهم یعنی : انقلاب ، جنگ و دهه ی هفتاد را پشت سر گذاشته و به عنوان امری تاثیرگذار در عقبه ی ذهنی خود دارد که نشانه ها و نمودهایش در شعر این دهه کاملاً آشکار است . هر کدام از این مؤلفه ها در شعر بخشی از شاعران این دهه دیده می شود که گاه شکل ایجابی به خود می گیرد و گاه به رفتار سلبی منجر می شود که در هر دو صورت به رسمیت شناختن این مؤلفه هاست . در این سال ها هر جا صحبت از شعر این دهه بوده ابتدا شعر دهه ی هفتاد ، تحلیل و بررسی شده و سپس در یک فاصله گزاری ارزشی شعر دهه ی هشتاد عقب نشسته است ، اغلب کسانی که درباره شعر این دهه اظهار نظر نکرده اند –مخصوصاً دهه ی هفتادی ها –معتقدند در شعر این دهه اتفاق خاصی نیفتاده و هر چه بوده مربوط به دهه ی هفتاد است ( بخوانید نوشته ها و مصاحبه های کسانی چون مهرداد فلاح ، بهزاد خواجات ، علی بابا چاهی ، ابوالفضل پاشاو ... )

در این که در دهه ی هفتاد پیشنهادهای قابل اعتنایی در شعر بروز کرد شکی نیست و نمی توان آن را نادیده گرفت اما آنچه قابل ذکر است در دهه ی هفتاد شاعران با فضای تقریباً باز آن سال ها روبرو بودند و اغلب نوشته هایشان با کمترین موانعی چاپ می شد اما داستان دهه ی هشتاد بسیار متفاوت است . در این ده سال اخیر کنش شاعرانه همواره شکل بروزش را در رفتارهای احتیاط آمیز دیده است که ریشه اش به شرایط اجتماعی برمی گردد ، ذهن شاعرانه عموماً قبل از نویسش به حذف خود دست می زند و آنچه نوشته می شود تنها سایه ای است از آن چه قرار است شاعرانگی شاعرش را نمایان کند . در چنین شرایطی خلاقیت تعریف دیگری پیدا می کند و وجودش وامدار عواملی غیر از مؤلفه های ذهنی می شود . بزرگترین معضل شعری دهه ی هشتاد در بیرون از شعر بود که گاه شاعران را تا مرحله اختگی پیش  برد حتی شاعران دهه ی هفتاد هم که به زعم خود  کارهای در خور اعتنایی ارایه کرده بودند در این سال ها رفتار جدی و حضور مستمری نداشتند و با مجموعه ی چشم گیری به فضای شعری این دهه اضافه نکردند ، به غیر از سه ، چهار نفر بقیه دچار نوعی رخوت شدندو ازعرصه ی شعر بیرون رفتند یا اگر بودند کار درخوری ارایه نکردند ، از براهنی و شاگردانش که خبری نیست ( هر چند شمس آقاجانی می توانست متفاوت باشد ) ، بهزاد زرین پور یک مجموعه چاپ کرد و عطای شعر را به لقایش بخشید ، باباچاهی هرچند فعال است اما همچنان کلاه متفاوط نویسی بر سر گذاشته و  خود  را منجی شعر می داند ، هرمز علی پور خودش دوست داشتنی تر از شعرش است ، علی عبدالرضایی روز به روز در سانتی مانتالیسم سطحی غرق می شود ، شمس لنگرودی بعد از « باغبان جهنم » شعر را دست کم می گیرد هر چند گاه شعرهای خوبی از او می شنویم ، احمد رضا احمدی به تولید انبوه می پردازد واگر  تخیل نابش نبود شعرش به اضمحلال  کشیده می شد . رزا جمالی همچنان با فضای « برای ادامه ی این ماجرای پلیسی ... » نفس می کشد و این مجموعه ی آخرش چنگی به دل نمی زند ، از گراناز موسوی و پگاه احمدی هم خبری نیست ، هیوا مسیح شطحیات می نویسد . سید علی صالحی در این اوخربا « انیس آخر این هفته می آید » کورسوی امیدی نشان داد اما با مجموعه های بعدی اش همه را نا امید کرد . البته در فضای شعر هیچ امر قطعی وجود ندارد و چه بسا یکی از همین عزیزان در فردایی نزدیک کار درخشانی ارایه دهد و همه را متعجب کند .

 از میان دهه ی هفتادی ها به گمانم چهار نفر هنوز خوب می نویسند و حرف هایی برای گفتن دارند: حافظ موسوی ، بهزاد خواجات ، مهرداد فلاح و مسعود احمدی که در این بیست سال اخیر شعرشان همواره روبه جلو بوده و سینه به سینه ی نسل بعد نفس کشیده است .

هر چند بعضی از  این دوستان هم در بعضی اظهارنظرهاشان پیرامون شعر دهه ی هشتاد پدرانه و فاضل مآبانه صحبت کرده اند اما شعرشان بحث دیگری است و هنوز می تواند پیشنهادهایی برای عرصه شعر داشته باشد . به عنوان مثال من شاید من با نوع شعری که فلاح می نویسد موافق نباشم و آن را ادامه ی شعر کانکریت بدانم که قبلاً تجربه شده است اما به هر حال نوعی تلاش برای رفتن و کشف در او دیده می شود که حائز اهمیت است ، حافظ موسوی ، بهزاد خواجات و مسعود احمدی اما رندانه تر و شاعرانه تر می نویسند و در کارهایشان به دستاوردهای شاعران جوان  بی تفاوت نبوده اند .

  شعر شاعران جدی دهه ی هشتاد ، شعری صمیمی است که به ذات زندگی انسان امروزی نزدیک تر است و در خود دغدغه های ملموس تری را نشان می دهد .که در دهه ی قبل کمتر به چشم می خورد

در نگاهی دیگر بخش قابل اعتنایی از شعر دهه ی هشتاد فرصت بروز به صورت مکتوب پیدا نکرد یا خود شاعران دست به خود سانسوری زدند یا نگرش حاکم تاب و تحمل این اشعار را نداشت ، شعر در این دهه شکل بغرنجی را تجربه کرد که در کمتر دهه ای دیده می شود . فضای  حاکم همواره تلاش کرد شعر پیشرو را در لابه لای گرد و غبار ممیزی از نفس بیاندازد که در مواقعی هم موفق  بود ، اما جایی هم  که موفق نبود به لحاظ روانی تاثیر خود را داشت و شاید اغراق نباشد اگر بگوییم  به لحاظ مفهومی شعر این دوره محصول « ترس » است ، ترسی که از درون و بیرون شاعر را احاطه کرده و تأثیرش را بر شعر می گذارد ، اندوه و اضطراب که ماحصل همان ترس است در شعر این دهه مولفه ای فراگیر است که گاه شعر را تا فرم کلاسیک به عقب می برد و رنج نامه ای را به منصه ی ظهور می رساند ، اما شاعرانی که هوش سرشار دارند با نگاهی سلبی به باز آفرینی این مفاهیم پرداخته و با رفتاری گروتسکی و طنزآمیز آن را به بازی می گیرند .

در شعر این دهه شاعران نسبت به تجربه های شعری دوره های قبل بی تفاوت نبودند و گاه با شکل تعدیل شده ی این تجربه ها به شعر پرداختند و رفتار با زبان و فرم شکل متعادل تری به خود گرفت (شاید یکی از دلایلی که بحث ساده نویسی هم در این برهه مطرح شد همین باشد)

 منتقدان اصلی  دهه ی هشتاد اغلب شاعران دهه ی قبل هستند که انتظار خود از شعر را در شعر این دهه جستجو کردند و این می تواند  دو وجه متفاوت داشته باشد یکی اینکه باعث می شود شاعران دهه هشتاد رو به سمت پویایی ،خلاقیت و جسارت داشته باشند و اصیل تر و آگاهانه تر بنویسند اما در وجهی دیگر باعث می شود نوعی استبداد فکری در نسل قبل مانع از دیده شدن کارهای جدی شود,با نگاه به مجموعه شعرهایی که در این سال ها چاپ شدند متوجه می شویم اغلب شاعران به شناخت خوبی از شرایط زیستی در شعر رسیدند و تلاش کردند تجربه های زیست شده را دربه بازی دعوت کنند که جای آن در شعر دهه ی هفتاد خالی بود

به گمانم  دهه ی نود زمان مناسبی برای پرده برداری از شعر واقعی  دهه ی هشتاد است شعری که شاید موانع بیرونی اش تا حدی از اعتبار و اقتدار خواهد افتاد

 از مولفه های عمومی و فراگیر شعر این دهه به موارد زیر می توان اشاره کرد :

-تلفیق دستاوردهای دهه ی شصت و دهه ی هفتاد مثلاً تلفیق تخیل دهه ی شصت با جزیی نگری دهه ی هفتاد

-کنار گذاشتن رفتارهای افراطی با زبان

-آشتی مخاطب با شعر

-کشف فضاهای دم دستی که در رفتارهای زبانی دهه ی هفتاد نادیده گرفته می شد

-حضور نوعی اعتراض زیر پوستی

-صمیمی تر شدن شعر

-تن ندادن به تئوری های رایج و دست مالی شده

-حضور رمانتی سیسمی اجتماعی

هر چند در شعر دهه ی هشتاد آسیب های جدی هم می توان سراغ گرفت ، نوعی یکسان نویسی که بر اثر عدم جسارت شاعران بوجود آمد و اغلب براساس یک زیبایی شناسی رایج شعر نوشتند و همچنین بده بستان های شاعرانه که در گرو محفل ها و دوستی های جمعی به یک عادت تبدیل شد و گاه در شکل مجازی ( اینترنت ) به صورت بازی مضحکانه ای رنگ و لعاب رفتار جدی به خود گرفت و دیگر اینکه نگاه دم دستی به شعر همواره پیرامون شعر امروز بوده و هست

از دهه ی هشتادی ها شاعران زیادی هستند که حرفی برای گفتن دارند و نمی توان از کنار اسم آنها بی تفاوت گذشت :

غلامرضا بروسان ، رضا بختیاری اصل ، سعدی گل بیانی ، علی مسعودی نیا ، علی رضا راهب ، آیدا عمیدی ، روجا چمنکار ، سارا محمدی اردهالی ، داریوش معمار ، فریاد ناصری ، مازیار نیستانی ، طیبه شنبه زاده ، گروس عبدالملکیان ، علی رضا پورمسلمی ، الیاس علوی  ، رضا صارمی ، علی رضا نوری - همدان ، میثم متاجی ، مزدک پنجه ای ، علی رضا فراهانی ، آنا شکرالهی ، آرش شفاعی ، علی یاری ، کورش کرم پور ، رویا زرین ، داریوش مهبودی ، علی رضا شکر ریز ، آرش نصرت الهی ، حامد رحمتی ، ناهید عرجونی ، علی رضا عباسی ، ستار جانعلی پور ، علی الفتی ، صفر پاک بین،فاطمه مزبانپور ، و ... . به این جمع سید مهدی موسوی ، فاطمه اختصاری و محمد حسینی مقدم را هم اضافه می کنم چون معتقدم آنها هم در این ده سال نسبت به دوستان و هم مسلکان خود در عرصه ی غزل پست مدرن اصیل تر و هوشیارانه تر نوشتند .

نکته : هر کسی که دستی در شعر دارد می تواند به این نفرات ، نفرات دیگری اضافه کند یا تعدادی از این نفرات را قلم بگیرد.